در دنیای پرتلاطم و پیچیده امروز که برخی از افراد وقیحانه در مسیر شیطان گام برمی دارند و قوانین و مقررات و بسیاری از ارزش های اجتماعی نزد برخی از خانواده ها رنگ باخته اند، هیچ کشوری حتی پیشرفته ترین کشورها نمی توانند به طور مطلق داعیه مصونیت از بروز جرم و خطا یا نقص و اشتباه در روش اداره حکومت را داشته باشند، اما میزان نقص و اشتباه و جرم و خطا در هر نظام حکومتی، متناسب با اهمیت و اولویت موضوعات و کیفیت و کمیت اقدامات صورت گرفته در مورد آنها، با شدت و ضعف همراه است.
بدیهی است عوامل مختلفی در کاهش مشکلات رایج در فرآیند اداره امور حکومت ها مانند؛ تخلفات و جرائم اجتماعی و سازمانی موثرند که از قوانین و مقررات، راهبردها و برنامه ها، سیستم ها و روش ها، شایسته سالاری، آموزش، ابزار و امکانات، فرهنگ و رفتار سازمانی و همچنین کنترل و نظارت به عنوان مهمترین این عوامل نام برده می شود، اما قطعا در بین این موارد، کنترل و نظارت از اهمیت ویژه و جایگاه برتری برخورداراست، زیرا از این طریق است که امکان شناسایی و رفع گلوگاه ها و کشف و شناسایی نقاط ضعف و قوت و در مجموع آسیب پذیری های سازمان فراهم می گردد.
از همین روست که بسیاری از کشورها و به تبع آن، سازمان ها ترجیح می دهند به جای صرف هزینه های کلان برای مقابله و برخورد با تخلفات و جرائم، با اولویت به پیشگیری از طریق کنترل و نظارت، مخاطرات و مشکلات احتمالی در نظام اداری، سازمانی و یا اجتماعی را کاهش داده و رضایتمندی بیشتری را در مخاطبان، مشتریان، خدمات گیرندگان و عموم آحاد جامعه ایجاد نمایند.
متاسفانه این موضوع نکته ای است که به نظر می رسد علی رغم تاکیدها و توصیه های مکرر اسلامی، در نظام اداری کشور ما مورد غفلت قرار گرفته و از کمیت و کیفیت لازم برخوردار نیست و این مسئله نه تنها نگرانی و نارضایتی عمومی را به همراه داشته، بلکه زمینه ترویج و نهادینه سازی فساد اداری و تحمیل هزینه ها و خسارت های بسیار سنگین به دولت و به خصوص مردم را فراهم نموده است.
همانگونه که اشاره شد، این کم توجهی در حالی صورت می گیرد که در آیات و روایات اسلامی بارها به این موضوع اشاره شده و ائمه معصومین(ع) نیز پیوسته براین مورد، یعنی لزوم توجه به مسئله بسیار مهم نظارت و بازرسی به کارگزاران خود تاکید داشته اند، دراین رابطه امام رضا (ع) می فرماید:
« رسول خدا هرگاه لشکری را اعزام می کردند و فرماندهی، مسئولیت آن را بعهده می گرفت، یکی از افراد مورد اعتمادش را با او می فرستاد تا کارهایش را به پیامبر گزارش دهد.»
نامه های امیرالموُمنین علی(ع) در نهج البلاغه نیز موید این موضوع است که آن امام همام دائماً خطاب به والیان، استانداران و سایر کارگزاران خود تاکید براهتمام جدی در مورد نظارت و بازرسی بر امور اداره جامعه داشته اند و درعهدنامه معروف مالک اشتر، این نکته را این گونه متذکر می شوند:
« سپس رسیدگی به کارهایشان و فرستادن ناظران امین و راستگو برایشان را وا مگذار، چرا که این نظارت کوشش آنها را در آبـادانی و مـدارا با مـردم و دوری از ستم و مراقبت از یاران افزون می کند. »
ودر جای دیگر به مالک اشتر می فرمایند:
« مراقب کارکنان خود باش، اگر یکی از آنان دست به خیانت آلود و گزارش همه بازرسان آن را تایید کرد، باید به آن اکتفا کنی.»
آن امام بزرگوار برای این موضوع اهمیت فوق العاده ای قائل بوده و افراد معتمدی را برای نظارت برکار والیان، استانداران و کارگزاران خود می گماردند و شخصا نیز در هر فرصتی برکار آنان نظارت می کردند.
برای نمونه هرگاه ایشان لشکری را برای ماموریت می فرستادند به مردمی که در مسیر عبور این لشگر قرار داشتند، چنین خبر می دادند:
« من پشت سر سپاه هستم ، پس شکایت هایی که دارید به من برسانید و … »
همچنان که اشاره شد حضرت علی (ع) بجز نظارت مستقیم از کمک بازرسان و جاسوسان معتمد که برای این منظور تعیین می نمودند، یاری می جستند و از گزارشات آنان برای نظارت وکنترل بیشتر جامعه استفاده می کردند، به عنوان مثال؛ زمانی که « شریح ابن الحارث » از جانب امام برای قضاوت انتخاب شده بود، خانه ای به قیمت بالا خریداری نمود که حضرت بلافاصله پس از اطلاع او را احضار کرده و فرمود:
« درباره تو به من خبر داده اند که خانه ای به هشتاد دینار خریده ای و سندی برای آن نوشته ای و گواهانی برای آن گرفته ای و … ».
درجای دیگر هنگامی که به امام(ع) خبر می رسد « عثمان ابن حنیف » درمجلس یکی از ثروتمندان شهر شرکت کرده، طی نامه ای او را توبیخ نموده و می فرمایند:
« ای پسر حنیف: به من خبر رسیده است که مردی از جوانان بصره تو را به سفره ای دعوت کرده و تو به آنجا شتافته ای، در آن میهمانی غذاهای رنگارنگ و قدح های سرشار برای تو آورده شده، گمان نمی کردم مهمانی مردی را بپذیری که نیازمندانشان را به جفا رانده و توانگران را خوانده اند.»
تمامی این موارد و ده ها مورد مشابه دیگر در نهج البلاغه همگی مؤید اهمیت موضوع نظارت و بازرسی در اسلام و نزد ائمه(ع) است.
بنیانگذار انقلاب اسلامی حضرت امـام (ره) نیز نگرانی خود از این موضوع (یعنی فساد اداری و کم توجهی به موضوع کنترل و نظارت) را در وصیت نامه سیاسی الهی شان این چنین بیان فرمودند:
« از اموری که اصلاح و تصفیه و مراقبت از آن لازم است قوه اجرائیه است، گاهی ممکن است که قوانین مترقی و مفید به حال جامعه از تصویب مجلس بگذرد و شورای نگهبان آن را تنفیذ کند و وزیر مسئول هم ابلاغ نماید ، لاکن بدست مجریان غیر صالح که افتاد آن را مسخ کنند و برخلاف مقررات ، یا با کاغذ بازی ها، با پیچ و خمها که به آن عادت کرده اند، یا عمداً برای نگران نمودن مردم عمل کنند، که بتدریج و مسامحه غائله ایجاد می کند ».
به این ترتیب مشخص است که، تنها وضع قانون یا حتی برگزاری جلساتی مانند جلسات شورای عالی نظارت کفایت نمی کند، بلکه بازرسی باید در تمام دستگاه های دولتی و حتی غیر دولتی و درتمام ابعاد و زمینه های کاری بصورت کاملا حرفه ای، علمی؛ عملی و مستمر و توام با برخوردهای مناسب و جدی با عوامل نقص قانون، انجام شود، همچانکه حضرت امام(ره) فرمودند:
« باید به کمال دقت کسانی که در راس هستند، اشخاص ناظر بفرستند، همه جا را در نظر بگیرند.»
ایشان حتی در یکی از سخنرانی هایشان خطاب به نیروهای مسلح، مسئولین را به نظارت برکار خودشان دعودت نمودند و فرمودند:
« باید خودتان مراقبت از خودتان بکنید و وادار کنید کسانی از شما مراقبت کنند.»
مقام معظم رهبری (دامه) نیز دراین رابطه در یکی از سخنرانی های خود فرمودند:
« گاهی اوقات یک فرد معمولی نامطلوب در یک دستگاه مانع از اجرای سیاست قطعی و ابلاغ شده آن دستگاه می شود و حل اینگونه مسائل فقط در گرو نظارت شما بر دستگاه اداری تحت مدیریت تان است …… یک مدیر خوب کسی است که اگر وقت خودش را تقسیم کند نیمی از آن را در امر نظارت صرف کند و بقیه را در امور دیگر، شما باید به گزارش هایی که از کارکنان دستگاه اداری به دستتان می رسد ترتیب اثر بدهید و هر مدیر ضمن این که باید مجموعه تحت مدیریت خود را حمایت کند به گزارشات واصله در مورد کارکنانش اهمیت بدهد، و با تخلفات بطور جدی برخورد کند دراین صورت دیگر نیازی به دستور العملهای زاید اداری نخواهد بود.»
ایشان در دیدار مورخ ۵/۶/۸۰ با اعضای هیئت دولت نیز فرمودند:
« عامل مؤثر دیگر درکارآمدی، زیر نظر داشتن دائمی مدیران است. از مجموعه مدیران ارشدتان گزارش بخواهید و به گزارش ها صددرصد اعتماد نکنید، لازم نیست ابراز بی اعتمادی کنید اما در دلتان جایی برای بی اعتمادی بگذارید، چون باز هم تجربه به ما می گوید که بسیاری از گزارش ها با واقعیت تطبیق نمی کند. دستگاه بازرسی را از نزدیکترین ها انتخاب کنید. باید نزدیکترین آدم ها، خاطر جمع و صمیمی، را برای کار بازرسی گذاشت تا انسان ببیند چه دارد می گذرد، یعنی غیر از گزارشی که از طریق معمول می آید ، اطلاع دیگری هم وجود داشته باشد.»
اینک با گذشت بیش از سه دهه از حیات پر افتخار انقلاب اسلامی، ناهنجاری های اجتماعی موجود در برخی از بخش ها، نشان می دهد که دغدغه های حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری (دامه)، در این زمینه کاملا بجا و درست بوده و لذا روسای محترم سه قوه و به ویژه رئیس جمهور محترم نیز باید باور کنند که کم توجهی به این موضوع مهم، گسترش فساد اداری و نگرانی و نارضایتی شدید مردم را در پی داشته و تداوم آن می تواند اداره امور جامعه را با بحران های جدی مواجه و تمام دستاوردهای ارزشمند انقلاب اسلامی و زحمات مسئولین ارزشی و خدمتگذار را تحت الشعاع قرار دهد.
به همین دلیل و با عنایت به تاکیدات و توصیه های متعدد اسلامی پیشنهاد می شود، برای مدیریت بهینه بر اوضاع و برون رفت از بحران های احتمالی، ترتیبی اتخاذ گردد تا با کمک متخصصین و صاحبنظران این حوزه، کار بازنگری، به روز نمودن و تقویت و توسعه سیستم نظارتی به عنوان مهمترین نیاز کشور، در اسرع وقت در دستور کار قرار گرفته و قبل از آنکه فرصت ها از کف برود، برای این موضوع و مقابله با تخلفات و جرائم اجتماعی و اداری که همچون اختاپوسی خون آشام به جان مردم افتاده، چاره ای اندیشیده شود.
قطعا تحقق این هدف، مستلزم یک نگاه همه جانبه و همچنین تشدید قوانین و به روز نمودن ضوابط بوده و اجرای اصولی آن، رضایت مندی و حمایت قاطعانه آحاد جامعه را به همراه خواهد داشت، در عین حال باید توجه داشته باشیم که اگرچه اجرای این طرح نیازمند امکانات و منابع جدید است، اما توسعه و تقویت سیستم نظارتی الزاما در گرو گسترش بخش اداری نیست و با ضابطه گذاری مناسب این امکان وجود خواهد داشت تا شرایط استفاده از سایر ظرفیت ها از جمله؛ توان بخش خصوصی یا حتی بازنشستگان متعهد و واجد شرایط نیز فراهم گردد.
بدیهی است که قبل از هر اقدامی، اعزام مخفیانه افراد مطمئن و یا حتی حضور سرزده و غیر رسمی مسئولین محترم در مراکز اداری، قضایی و سایر مراکز و یا همراهی با مردم در جریان تعاملات اجتماعی و ترددهای روزانه به صورت ناشناس، به راحتی می تواند واقعیت موضوع و عمق بحران را نشان داده و شرایط را برای تصمیم گیری تسهیل نماید.
در این زمینه چند مقاله (مشروح) دیگر نیز در این سایت وجود دارد.
احمد رضا هدایتی
۱/۸/۹۱
