مقدمه:
استفاده کامل و بهینه از ظرفیتهای موجود و قابل دسترس و به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب اسلامی(دامت برکاته)، «منابع درونزا» برای رشد و شکوفایی اقتصادی و کاهش میزان آسیب‌پذیری بخش تولید و اقتصاد کشور در برابر تهدیدات محتمل و پیش‌بینی نشده (اعم از طبیعی و غیر طبیعی) یا همان خودکفایی نسبی، موضوعی است که ایشان تحقق آن را از سال‌ها پیش در قالب طرح شعارهایی هدفمند و به هم پیوسته در باب مسائل اقتصادی مورد توجه و تأکید قرار داده‌اند.
قطعات این چورچین (پازل) که ممکن است با قالبی جدید، سال‌های بعد را هم شامل شود، با شعار؛ «نوآوری و شکوفایی» در سال ۱۳۸۷ آغاز و با شعار «اصلاح الگوی مصرف» در سال ۱۳۸۸، شعار «همت مضاعف و کار مضاعف» در سال ۱۳۸۹، شعار «جهاد اقتصادی» در سال ۱۳۹۰، شعار «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی» در سال ۱۳۹۱، شعار «حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی» در سال ۱۳۹۲ و شعار «اقتصاد و فرهنگ، با عزم ملی و مدیریت جهادی» در سال ۱۳۹۳ ادامه یافت و با ابلاغ سیاستهای اقتصاد مقاومتی و سایر بیانات رهبری طی این سال‌ها، به حد کمال رسید.
قبل از آن نیز در سال ۱۳۸۳ شعار «وجدان کاری و انضباط اجتماعی» به همین موضوع اشاره داشت، اما شاید با توجه به اوضاع بین‌المللی و شرایط کشور در آن ایام، طرح شعارهای جدید در این رابطه تا چند سال با تأخیر مواجه شد.
رهبر معظم انقلاب(مدظله‌العالی) در این رابطه می‌فرمایند: «آدم می‌تواند فرض کند که این شعارهای سال حلقه‌هائی بود برای ایجاد یک منظومه‌ی کامل در زمینه‌ی مسائل اقتصاد؛ یعنی اصلاح الگوی مصرف، مسئله‌ی جلوگیری از اسراف، مسئله‌ی همت مضاعف و کار مضاعف، مسئله‌ی جهاد اقتصادی، و امسال تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه‌ی ایرانی. ما اینها را به عنوان شعارهای زودگذر مطرح نکردیم؛ اینها چیزهائی است که می‌تواند حرکت عمومی کشور را در زمینه‌ی اقتصاد ساماندهی کند؛ می‌تواند ما را پیش ببرد. ما باید دنبال این راه باشیم.» (بیانات در دیدار کارگزاران نظام ۱۳۹۱/۰۵/۰۳)
این رویکرد و تدبیر هوشمندانه که خودکفایی در محصولات استراتژیک و ضروری و ارتقاء کمیت و کیفیت سطح تولید در سایر موضوعات قابل اجرا در کشور را هدف قرار داده است، حاوی راهبردها و سیاستهای حرکت‌آفرین، امیدبخش و در عین حال درازمدتی است که مطالعه دقیق آن می‌توانست و هم‌اکنون نیز می‌تواند، به عنوان یک سند راهبردی جامع، کامل و فراگیر، پاسخگوی سوألات مدیران، طراحان و مجریان در بخش‌های مختلف اقتصادی کشور باشد.
به تعبیر دیگر اگرچه طی چند سال گذشته اقدامات قابل توجهی برای تحقق این تدابیر صورت گرفته، اما بی‌شک قوای سه گانه و سایر ارکان نظام طی این مدت می‌توانستند، با اتکاء به راهبردهای مذکور و ظرفیتهای موجود و قابل دسترس، نقش مؤثرتری را برای ایجاد هماهنگی و هم‌افزایی بهتر و بیشتر در مسیر تحقق عملی تدابیر و سیاستهای اقتصاد مقاومتی ایفا نمایند و این در حالی است که به‌نظر می‌رسد، متأسفانه در بسیاری از موارد تحقق راهبردهای مورد اشاره در حد طرح شعارهای جدید از سوی مسئولین دستگاه‌های ذیربط باقی مانده است.
با توجه به این نکته و نیاز جدی کشور به برخورداری از مزایای اقتصاد مقاومتی؛ نه تنها بررسی مجدد ابعاد و زوایای این طرح بزرگِ ملی برای مسئولین و مدیران اجرایی کشور اجتناب ناپذیر به‌نظر می‌رسد، بلکه در سال آینده باید با جدیت و سرعت بیشتری در این مسیر گام برداشته شود و این خود نکته‌ای است که مستلزم ژرف‌نگری، آینده نگری و همچنین شناخت دقیق تمام فرصت‌ها و ظرفیتهای موجود و قابل دسترسی است که می‌تواند به تولید ثروت بیشتر و رفع وابستگی نسبی از دیگران منتهی شود.
اهمیت و ضرورت رفع وابستگی و استفاده بهینه از ثروت در نگاه معصومین(ع):
بسیاری از آیات و روایات اسلامی نیز بر ضرورت توجه به این موضوع، یعنی شناخت و استفاده درست از مواهب الهی برای رفع وابستگی مسلمین و بلاد اسلامی از دشمن دلالت دارد، در واقع توجه به استفاده صحیح (بهینه) از منابع و امکاناتی که خداوند به ودیعه نزد بندگان خود قرار داده، از شروط اصلی بهبود شرایط زندگی برای مسلمانان معرفی شده است،
به عنوان مثال؛ رسول خدا(ص) می‌فرماید: «اصلاح و بهره‌آورساختن مال، جوان‌مردی است» و امیر مؤمنان علی (ع) فرموده‌اند: «هر نعمتی که خدا بر تو ارزانی داشت، بهره‌آور ساز». امام سجاد (ع) نیز می‌فرمایند: «جوان‌مردی کامل، به بهره‌رسانی ثروت است» و در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده است که: «بهره‌آورساختن مال از ایمان است» و در جایی دیگر می‌فرمایند: «بر تو باد به بهره‌آورساختن مال، زیرا مایه شرافت برای کریم و بی‌نیازی از فرومایه است». (ص۵۸۰ و ۵۸۱ مفاتیح‌الحیات؛ آیت‌الله جوادی آملی). اما منابع و ثروت‌های مورد اشاره کدامند؟
ظرفیت‌ها و منابع موجود و مؤثر در تحقق اقتصاد مقاومتی:
ظرفیت‌ها و منابع موجود و قابل دسترس در کشور و به تعبیر رهبر بزرگوار انقلاب، نیروهای درونزا برای تحقق اقتصاد مقاومتی را می‌توان در دو قالب کلی شامل؛ مؤلفه‌های معنوی و مؤلفه‌های مادی تولید ثروت مورد بررسی قرار داد. مؤلفه‌هایی که بی‌شک از سوی خداوند منان برای پرچمداری احیاء دین اسلام، در این سرزمین و در نزد مردم مؤمن و متهعد ایران اسلامی به ودیعه گذاشته شده است.
الف- ثروت‌های معنوی: عوامل معنوی از مهمترین و اصلی‌ترین مؤلفه‌های تولید ثروت و قدرت در جمهوری اسلامی ایران، به شمار می‌روند و در این راستا کشور ما از نظر نیروی انسانی، اعتقادی، فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی دارای مزیت‌های برتری‌ساز فراوانی است که همواره محور و اساس سایر فعالیت‌ها قرار داشته است.
البته در پاره‌ای از موارد چون نقش این مؤلفه به‌‌درستی برای مردم بیان نشده است، لذا متأسفانه هنوز مفهوم ایمان و توکل به خدا و نقش آن در اموری مانند مباحث اقتصادی، به یک باور فراگیر و عمومی تبدیل نشده و همین نکته سبب شده تا سؤلات مختلفی در مورد چگونگی تأثیرگذاری مؤلفه‌های معنوی بر مباحث مادی، در افکار عمومی و حتی ذهن مدیران و مسئولین شکل بگیرد و شاید از همین روست که رهبر معظم انقلاب(دامت برکاته)، از مدخل مسائل علمی و اقتصادی به این موضوع وارد شده‌اند.
ب- ثروت‌های مادی: از نظر منابع و امکانات مادی نیز ایران دارای وضعیت منحصر به‌فرد و ممتازی است که در کمتر کشوری مصداق دارد. به عنوان مثال؛ کشور ما از نظر زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری(در ردیف سه کشور برتر منطقه)، از نظر نفت و گاز (دارنده دومین ذخایر نفت گاز جهان)، از نظر سایر مواد معدنی(دارای جایگاه هفتم جهان)، از نظر تولید علم و سایر ظرفیتهای علمی و تکنولوژیکی(متناسب با موضوع در ردیف ۲ تا ۱۰ کشور اول جهان)، از نظر راه‌های ترانزیتی(حلقه واسط سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا و دارنده عنوان پل پیروزی در جگ جهانی دوم)، از نظر موقعیت گردشگری و جاذبه‌های توریستی(جزء ۱۰ کشور برتر جهان)، از نظر موقعیت جغرافیایی(در ارتباط با یک بازار ۳۷۰ میلیون نفری در منطقه)، از نظر شرایط و موقعیت‌های کشاورزی (دارای محصولات مرغوبِ تقریباً انحصاری مانند؛ زعفران، برنج، خرما، چای و سایر ظرفیتهای بالقوه)، از نظر ظرفیتهای صنعتی(دارای ظرفیتهای بالفعل و بالقوه فراوان)، از نظر صنایع و سایر توانمندی‌های نظامی (در ردیف صادرات کنندگان سلاح و تجهیزات نظامی به حدود ۴۰ کشور جهان) و از نظر محصولات و صنایع دریایی نیز (دارای وضعیت منحصربفرد بالقوه و بعضاً بالفعل در زمینه‌های مختلف) می‌باشد.
متأسفانه جمهوری اسلامی ایران علی‌رغم تمام ظرفیت‌ها و منابع بالقوه‌ای که در اختیار دارد و با وجود پیشرفت‌های جهشی بعد از انقلاب اسلامی، هنوز در ردیف تقریباً صدم اقتصاد جهان ایستاده است و این در حالی است که صنایعی مانند صنعت خودروسازی ایران در دهه ۴۰ و تقریباً همزمان با ژاپن کار خود را آغاز کرده و کشوری مانند کره بعد ما وارد این جرگه شده است.
نیروهای درونزا و ظرفیتهای ایران از نگاه رهبری:
رهبر معظم انقلاب، در این رابطه ابتدا با اشاره به ظرفیتهای موجود در کل منطقه از جمله ایران، در تاریخ ۰۲/۰۷/۸۳ می‌فرمایند: «یکى از جاهاى پُرمنفعتِ لبریز از سود، منطقه‌ى خاورمیانه است؛ نصف بیشتر نفت دنیا اینجاست؛ بیشترین گاز دنیا در این منطقه و منطقه‌هاى نزدیک به اینجاست؛ منابع حساس زیرزمینى اینجاست؛ آب، اینجاست؛ رودخانه، اینجاست؛ تنگه، اینجاست؛ مسیرهاى کشتیرانى اینجاست؛ نقطه‌ى مرکزى و اتصال شرق و غرب دنیا هم اینجاست؛ بنابراین اینجا را خیلى دوست دارند؛ دوست دارند اینجا را ببلعند؛ دوست دارند اینجا مال خودشان باشد.»
ایشان در سخنرانی تاریخ ۱۳/۱۱/۸۸ نیز یادآور شدند: «ما برای مسائل اقتصادی کشور همه‌ی تلاشمان بایستی متمرکز باشد روی مسائل داخلی؛ آن پیشرفتی، آن گشایشی ارزش دارد که متکی باشد به قدرت درونی یک ملت. یک ملت اگر به قدرت خود، به توانایی‌های خود متکی بود، دیگر از اخم یک کشور، از تحریم یک کشور متلاطم نمی‌شود. این را باید ما حل کنیم. همه‌ی حرف ما با مسئولین (چه مسئولین گذشته، چه مسئولین امروز) همین است که باید برای گشایش مسائل کشور و مشکلات کشور، از جمله مشکلات اقتصادی، نگاه به درون باشد.»
در دیدار رئیس و مسئولان قوه‌ى قضائیه در تاریخ ۰۷/۰۴/۱۳۹۱ مجدداً در این رابطه تأکید می‌کنند که: «ما بحمداللّه همه چیز داریم. ما امکانات داریم، ثروت داخلى داریم، مردمِ خوب داریم، منابع مالى داریم، منابع انسانى داریم، بدهکارى جهانى نداریم. امکانات کشور، امکانات بسیار خوبى است.»
در تاریخ ۲۰/۱۲/۹۲ یکبار دیگر در جریان تشریح سیاستهای اقتصاد مقاومتی یادآوری می‌کنند که؛ «نکته سوم [از مؤلفه‌های سیاستهای مقاومتی]، تکیه بر ظرفیتهای داخلی است که در این سیاستها دیده شده؛ چه ظرفیتهای علمی، چه انسانی، چه طبیعی، چه مالی، چه جغرافیایی و اقلیمی. ما ظرفیتهای مهمی داریم؛ یعنی در این سیاستهای اقتصاد مقاومتی تکیه‌ی اصلی بر روی ظرفیتهای داخلی است، که بسیار هم گسترده است.»
رهبر عظیم‌الشأن انقلاب قبل و بعد از این سخنرانی نیز به کرات این موضوع را مورد تأکید قرار داده و در بیان مفهوم این واژه در تاریخ۲۳/۲/۹۳ فرمودند: «معناى اقتصاد مقاومتى این است که ما نگاه کنیم، ظرفیّت‌هاى بى‌پایانى را که در داخل هست جستجو کنیم، شناسایى کنیم، با برنامه‌ریزى درست و صحیح این ظرفیّت‌ها را فعّال کنیم.»
شاید کم‌توجهی مسئولین نسبت به این موضوع سبب شد تا ایشان بار دیگر در تاریخ ۲۰/۱۲/۹۳ این موضوع را به این شکل مورد اشاره قرار دهند: «ظرفیتهای کشور خیلی وسیع است؛ خیلی از ماها آگاه نیستیم به گستره‌ی این ظرفیتهای عجیب، یا به اهمیت آن توجه نداریم؛ میدانیم، آمارها دستمان هم هست [توجه نمی‌کنیم]. بعضی از مسئولین این‌جورند، آمارها را دارند، [اما] اهمیت آمارها مورد توجه آنها قرار نمی‌گیرد.»
معنا و مفهوم اقتصاد مقاومتی از نگاه ولایت:
برخلاف تصور برخی از عوام که اصول و ارزش‌های اسلامی را در تضاد با مباحث اقتصادی تصور می‌کنند، این مقوله در اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و آیات و روایات متعددی در باب ضرورت توجه به مسائل اقتصادی جامعه از جمله؛ تجارت و کسب و کار و یا معیشت و رزق و روزی حلال برای مردم بیان شده است و بی‌شک طرح موضوع اقتصاد مقاومتی از سوی مقام معظم رهبری(دامه برکاته) نیز در همین راستا صورت گرفته است.
کلید واژه‌های مورد استفاده رهبر بزرگوار انقلاب اسلامی در بیان مفهوم اقتصاد مقاومتی در سخنرانی‌های مختلف، در بر گیرنده کلمات و جملاتی است که به تعبیر ایشان، مهمترین آنها عبارتند از: «الگوی علمی متناسب با نیازهای کشور، یک الگوی بومی و علمی است که برآمده‌ی از فرهنگ انقلابی و اسلامی ما است؛ متناسب با وضعیت امروز و فردای ما است، رو به رشد، یعنی آن اقتصادی که به یک ملت امکان می‌دهد و اجازه می‌دهد که حتّی در شرائط فشار هم رشد و شکوفائی خودشان را داشته باشند، متکی به ظرفیّت‌هاى بى‌پایان داخلی، تکیه و اعتماد به نیروى داخلى و ابتکار جوان‌ها، فعّالیّت ذهنها و بازوها در داخل، متّکی به مردم، مقاوم‌سازی و محکم سازی پایه‌های اقتصاد کشور، ایجاد توانایی در حدی که کسی نتواند با یک تصمیم‌گیری بر روی معیشت ملّت ما اثر بگذارد، اقتصادی که مقاوم است و با تکانه‌های جهانی، با سیاستهای آمریکا و غیر آمریکا زیرورو نمی‌شود؛ در مقابل بحران‌ها و جزر و مدهای بین‌المللی مقاوم باشد و آسیب نبیند، رهایی از فخر و منّت دشمنان خارجى، آسیب‌‌پذیری‌‌اش کاهش پیدا کند همراه باشد با مقاومت در مقابل کارشکنی دشمن، خباثت دشمن و امثال آن».
به این ترتیب و با استنباط از منویات ولایت، اقتصاد مقاومتی یعنی؛ «مقاوم‌سازی اقتصاد در برابر انواع آسیب‌ها و مخاطرات طبیعی و غیر طبیعی یا تهدیدات داخلی و خارجی در عرصه‌های مختلف سیاسی، نظامی، امنیتی، فرهنگی و سایر موضوعات مشابه، به گونه‌ای که نه تنها با کمترین آسیب و اثر منفی مواجه شود، بلکه بتواند با اتکاء به فرهنگ و آموزه‌های اسلامی و نیز منابع و امکانات داخلی، در شرایط مختلف سهم خود در تولید ثروت و تأمین نیازهای کشور و همچنین نقش خود در گسترش عدالت و بهبود و اصلاح شرایط اقتصاد جهانی را به درستی ایفا نماید.»
به بیان دیگر؛ اقتصاد مقاومتی عبارت است از: «الگویی بومی و علمی؛ مبتنی بر اصول و ارزش‌های اسلامی و متکی به منابع و ظرفیتهای داخلی با حداکثر تأثیرگذاری مطلوب در سطح ملی و بین‌المللی و حداقل تأثیرپذیری منفی و نامطلوب از بحران‌ها، فشارهای و سایر تغییر و تحولات متداول داخلی و خارجی، در عرصه‌های مختلف به ویژه در حوزه اقتصاد، به‌گونه‌ای که در تمام شرایط بتواند نیازهای کشور به ویژه نیازهای ضروری جامعه را تأمین نماید.»
فرآیند تحقق اقتصاد مقاومتی:
بدیهی است؛ همانگونه که مقام معظم رهبری(دامه برکاته) فرمودند، برای تحقق اقتصاد مقاومتی ابتدا باید؛ باور و همچنین عزم و اراده ملی و جهادی وجود داشته باشد، سپس به تعبیر ایشان باید «تصویر درستی از اقتصاد مقاومتی ارائه بشود» و در گام بعد عملیاتی شدن این طرح بزرگ مستلزم شناخت وضع موجود و همچنین داشتن نقشه راه می‌باشد، این نکات مواردی است که بارها و به اشکال مختلف در بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامه برکاته) مورد توجه و تأکید قرار گرفته است، لذا در ادامه تلاش خواهد شد تا سرفصل‌ها و چارچوب کلی این موضوع از نگاه معظم له مورد بازخوانی و بررسی قرار گیرد.
بررسی بیانات و منویات معظم‌له بیانگر آن است که ایشان با دقت فراوان همه ابعاد و جنبه‌های کار را مورد توجه قرار داده و در برخی از موارد، مصادیق و حتی جزئیات چگونگی انجام کار را نیز ارائه کرده‌اند، با این توصیف به نظر می‌رسد مجموعه رهنمودها و راهبردهای مورد اشاره رهبری (دامه برکاته) در این زمینه در سنوات گذشته را می‌توان در قالب ذیل دسته‌بندی و ارائه نمود.
الف- تصویر وضع مطلوب اقتصاد مقاومتی با استفاده از منویات ولایت شامل:
۱. تعریف جهاد اقتصادی(چیستی)
۲. تعریف سیاستهای اقتصاد مقاومتی
۳. تعریف اقتصاد مقاومتی (چیستی)
۴. ویژگی‌های اقتصاد مقاومتی
۵. انواع سیاستهای اقتصادی
۶. اهمیت و ضرورت
ب- آسیب‌شناسی و بررسی وضع موجود اقتصاد کشور در کلام رهبری شامل:
۱. هدف دشمن
۲. علت تقابل دشمن(چرایی)
۳. اقدامات و توانمندی‌های دشمن
۴. قوت‌ها
۵. ضعف‌ها
۶. فرصت‌ها
۷. تهدیدات
ج- نقشه راه تحقق اقتصاد مقاومتی از نظر ولایت شامل:
۱. گزاره‌ها (دامنه و ابعاد موضوع)
۲. ابزار و الزامات انجام کار
۳. سیاستها (بایدها و نبایدها)
۴. راهکارها(چگونگی)
همانگونه که اشاره شد، معظم‌له بخش عمده این موارد را در سخنرانی‌های محتلف تبیین و راه و حتی روش دستیابی به این هدف را نیز مشخص کرده‌اند و لذا تنها نقش و ظیفه مسئولین و دست‌اندرکاران در سه قوه و سایر اجزا و ارکان نظام می‌تواند، قرار دادن قطعات این پازل در کنار هم و ادامه مسیر برای اجرای صحیح و کامل آن باشد.
کلام آخر اینکه شایسته است؛ مسئولین محترم کشور با توجه به عقب‌ماندگی‌های موجود در این زمینه، در آستانه ورود به سال جدید با عزمی جدی‌تر و دقتی عمیق‌تر، برای تحقق این راهبرد بزرگ در سال آینده برنامه‌ریزی نموده و گام بردارند.
احمدرضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت
۲۰/۱۱/۹۳
