گفته میشود؛ اصطلاح اقتصاد مقاومتی اولین بار در سال ۲۰۰۵ پس از محاصره غزه توسط رژیم اشغالگر قدس، مورد استفاده صاحبنظران این حوزه قرار گرفت و در تعریف آن نیز گفتهاند؛ «اقتصاد مقاومتی به معنای تشخیص حوزههای فشار و متعاقباً تلاش برای کنترل و بیاثر کردن آن تاثیرهاست و در شرایط آرمانی تبدیل چنین فشارهایی به فرصت را اقتصاد مقاومتی تعریف کردهاند.» و این در حالی است که اقتصاد مقاومتی در بیان رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) مفهوم به مراتب گستردهتری را شامل میشود.
البته رهبر معظم انقلاب از تعابیر مختلفی برای تشریح اقتصاد مقاومتی موردنظرشان بهره بردهاند، اما تقریباً در همه این تعابیر و تعاریف، به شکلی کلید واژه «نیروهای درونزا» مورد تأکید ایشان قرار گرفته است. از جمله در دیدار مردم استان ایلام در سالروز ولادت امیرالمؤمنین علیهالسلام در تاریخ ۲۳/۲/۹۳ فرمودند؛ «معناى اقتصاد مقاومتى این است که ما نگاه کنیم، ظرفیّتهاى بىپایانى را که در داخل هست جستجو کنیم، شناسایى کنیم، با برنامهریزى درست و صحیح این ظرفیّتها را فعّال کنیم، این استعدادها به کار گرفته بشوند.»
قبل از آن در بیانی دیگر در شرح اقتصاد مقاومتی در تاریخ ۱/۱/۹۳ در حرم مطهر رضوی گفته بودند؛ «امّا در مورد اقتصاد و در مورد فرهنگ، یک اهتمام بیش از متعارف لازم است تا بتوانیم اقتصاد کشور را به شکلی دربیاوریم که از آن طرف دنیا کسی نتواند با یک تصمیمگیری، با یک نشست و برخاست، بر روی اقتصاد کشور ما و بر روی معیشت ملّت ما اثر بگذارد؛ این دست ما است، ما باید بکنیم؛ این همان اقتصاد مقاومتی است که سیاستهای آن در اسفند ماه ابلاغ شد.»
رهبر معظم انقلاب در جریان ابلاغ سیاستهای اقتصاد مقاومتی در ۲۹ بهمن ماه ۱۳۹۲ نیز اقتصاد مقاومتی را اینگونه تشریح کردهاند؛ «ایران اسلامی با استعدادهای سرشار معنوی و مادی و ذخائر و منابع غنی و متنوع و زیرساختهای گسترده و مهمتر از همه، برخورداری از نیروی انسانی متعهد و کارآمد و دارای عزم راسخ برای پیشرفت، اگر از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی کند نه تنها بر همه مشکلات اقتصادی فائق میآید و دشمن را که با تحمیل یک جنگ اقتصادی تمام عیار در برابر این ملت بزرگ صفآرایی کرده، به شکست و عقبنشینی وا میدارد، بلکه خواهد توانست در جهانی که مخاطرات و بیاطمینانیهای ناشی از تحولات خارج از اختیار، مانند بحرانهای مالی، اقتصادی، سیاسی و … در آن رو به افزایش است، با حفظ دستاوردهای کشور در زمینههای مختلف و تداوم پیشرفت و تحقق آرمانها و اصول قانون اساسی و سند چشمانداز بیست ساله، اقتصاد متکی به دانش و فناوری، عدالت بنیان، درونزا و برونگرا، پویا و پیشرو را محقق سازد و الگوئی الهامبخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد.»
با این حال نباید تصور شود که طرح موضوع اقتصاد مقاومتی و استفاده از نیروهای درونزا از سوی ایشان به چند سال اخیر محدود میشود، چرا که ایشان ۱۴ سال پیش نیز در جریان خطبههاى نماز عید فطر ۱۵/۰۹/۸۱ با اشاره به ظرفیتهای مادی و معنوی جهان اسلام فرموده بودند: «منطقهاى که امّت اسلامى در آن ساکن است، یکى از مهمترین مناطق روى کرهى زمین است. استکبار به ثروت زیرزمینى و ثروت ملى و بازار مصرف و مغزهاى آنها احتیاج دارد و باید آنها را تصرّف کند و این آرزو، با بودنِ اسلام و احکام نورانى اسلام و آیات و تعالیم حیاتبخش قرآن عملى نیست. لذا با اصل این تعالیم، دشمن و مخالفند.»
این مفهوم بدان معناست که؛ انتخاب تمام شعارهای سالانه و سخنرانیهای رهبری در این زمینه، کاملاً هوشمندانه و در قالب یک برنامه هدفمند، گام به گام و تدریجی از مدتها قبل کلید خورده است، به عنوان مثال؛ مقتدای مسلمین جهان در دیدار اعضاء یکی از نهادهای انقلاب در تاریخ ۰۲/۰۷/۸۳ ضمن اشاره به اینکه علت اصلی تلاش بیگانگان برای حضور در این منطقه را باید در برخورداری منطقه از همین ذخایر عظیم جستجو نمود، میفرمایند: «یکى از جاهاى پُرمنفعتِ لبریز از سود، منطقهى خاورمیانه است؛ نصف بیشتر نفت دنیا اینجاست؛ بیشترین گاز دنیا در این منطقه و منطقهاى نزدیک به اینجاست؛ منابع حساس زیرزمینى اینجاست؛ آب، اینجاست؛ رودخانه، اینجاست؛ تنگه، اینجاست؛ مسیرهاى کشتیرانى اینجاست؛ نقطهى مرکزى و اتصال شرق و غرب دنیا هم اینجاست؛ بنابراین اینجا را خیلى دوست دارند؛ دوست دارند اینجا را ببلعند؛ دوست دارند اینجا مال خودشان باشد.»
امام خامنهای در ادامه این روند، توجه مردم و مسئولین کشور را به ظرفیتهای درونی جلب نموده و در جریان دیدار هزاران نفر از مردم و عشایر شهرستان نورآباد ممسنی در تاریخ ۱۵/۰۲/۸۷ نیز ضمن اشاره به توانمندیهای مختلف مادی و معنوی موجود در کشور از جمله؛ ظرفیت تأثیرگذار نیروی انسانی این نکته را یادآور میشوند که: «این کشور سرمایههای انسانی فراوانی دارد؛ سرمایههای مادی فراوانی هم دارد. با سرمایهگذاری لازم، با برنامهریزی درست و متین و با پشتکار و جدیت، ما خواهیم توانست در مدت یک برنامهی مشخصی، کاری بکنیم که دیگر کشور در عرصهی اقتصادی دنیا از تحریم اقتصادی و محاصرهی اقتصادی، هیچ باکی نداشته باشد. این وظیفهی ملی ماست، باید انجام بدهیم، هر کسی میتواند نقش داشته باشد، سرزمین وسیع و امکانات فراوانی هم داریم».
توصیه مجدد ایشان در سخنرانی تاریخ ۱۳/۱۱/۸۸ مبنی بر اینکه؛ «ما برای مسائل اقتصادی کشور همهی تلاشمان بایستی متمرکز باشد روی مسائل داخلی؛ آن پیشرفتی، آن گشایشی ارزش دارد که متکی باشد به قدرت درونی یک ملت. یک ملت اگر به قدرت خود، به تواناییهای خود متکی بود، دیگر از اخم یک کشور، از تحریم یک کشور متلاطم نمیشود. این را باید ما حل کنیم. همهی حرف ما با مسئولین (چه مسئولین گذشته، چه مسئولین امروز) همین است که باید برای گشایش مسائل کشور و مشکلات کشور، از جمله مشکلات اقتصادی، نگاه به درون باشد.» نیز گواهی بر این مدعاست.
البته سابقه استفاده رسمی از واژه اقتصاد مقاومتی در بیانات ایشان به تاریخ ۱۵/۶/۸۹ در دیدار کارآفرینان برمیگردد که فرمودند: «ما باید یک اقتصاد مقاومتىِ واقعى در کشور به وجود بیاوریم» اما همانگونه که اشاره شد، از بیانات رهبری چنین استنباط میشود که ایشان از سالها قبل در اندیشه این موضوع بوده و مترصد آن بودند تا با زمینهسازی مناسب و در زمان مناسب به شرح صریح این راهبرد بپردازند.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار رئیس و مسئولان قوهى قضائیه در تاریخ ۰۷/۰۴/۱۳۹۱ در این رابطه تأکید میکنند که: «ما بحمداللّه همه چیز داریم، ما امکانات داریم، ثروت داخلى داریم، مردمِ خوب داریم، منابع مالى داریم، منابع انسانى داریم، بدهکارى جهانى نداریم. امکانات کشور، امکانات بسیار خوبى است.»
در جریان توصیف و تشریح سیاستهای اقتصاد مقاومتی در تاریخ ۲۰/۱۲/۹۲ نیز یادآور شده بودند که؛ «نکته سوم [از مؤلفههای سیاستهای مقاومتی]، تکیه بر ظرفیتهای داخلی است که در این سیاستها دیده شده؛ چه ظرفیتهای علمی، چه انسانی، چه طبیعی، چه مالی، چه جغرافیایی و اقلیمی. ما ظرفیتهای مهمی داریم؛ یعنی در این سیاستهای اقتصاد مقاومتی تکیهی اصلی بر روی ظرفیتهای داخلی است، که بسیار هم گسترده است.»
رهبر معظم انقلاب در تاریخ ۲۰/۱۲/۹۳ مجدداً خاطرنشان کردند: «ظرفیتهای کشور خیلی وسیع است؛ خیلی از ماها آگاه نیستیم به گسترهی این ظرفیتهای عجیب، یا به اهمیت آن توجه نداریم؛ میدانیم، آمارها دستمان هم هست [توجه نمیکنیم]. بعضی از مسئولین اینجورند، آمارها را دارند، [اما] اهمیت آمارها مورد توجه آنها قرار نمیگیرد.»
ایشان در اکثر شعارها و سخنرانیهای ابتدای سال و سایر سخنرانیها به این موضوع پرداختهاند، از جمله در سخنرانی ۱/۱/۹۴ با اشاره به بیتوجهی برخی از مسئولان به ظرفیتهای داخلی فرمودند: «یک دیدگاه در کشور معتقد است که پیشرفت و رونق اقتصادی را باید با استفاده از ظرفیتها و تواناییهای درونی کشور که تا به حال کمتر به آنها توجه شده و یا اصلاً مورد استفاده قرار نگرفته اند، تأمین کرد.»
رهبر انقلاب در ادامه افزودند: «دیدگاه دوم در نقطهی مقابل، معتقد است رونق و پیشرفت اقتصادی با نگاه به بیرون از مرزها امکان پذیر است، بنابراین باید سیاست خارجی را تغییر دهیم و با مستکبر کنار بیاییم و زورگوییهای اورا بپذیریم تا مشکلات اقتصادی حل شوند!»
حضرت آیتالله خامنهای تاکید کردند: «این نگاه دوم، کاملاً غلط، عقیم و بی فایده است و در بیان دلیلِ غلط بودن نگاه دوم خاطر نشان کردند: تحریمهای کنونی غرب بر ضد ملت ایران، دلیل روشنی بر غلط بودن دیدگاه رونق اقتصادی با نگاه به بیرون است، زیرا قدرتهای خارجی به هیچ حدی از تحمیل و زورگویی قانع نیستند، ضمن آنکه برخی از مسائل ناگهانی و غیر قابل انتظار همچون طراحی برای کاهش قیمت جهانی نفت و ضربه زدن به اقتصاد کشور را نیز ایجاد می کنند.»
ولیامر مسلمین همواره با تآکید بر ضرورت رعایت اصل منطقی بودن و عزتمندانه بودن راهبردها و روشهای مورد استفاده مسئولین در تعاملات بینالمللی، این اصول را از شروط اصلی پیشرفت و حفظ اقتدار کشور دانستهاند و لذا در ادامه این سخنرانی متذکر میشوند که:: «امروز تلاش بدخواهان ملت ایران، تقویت نگاه دوم است و به همین دلیل، رییس جمهور آمریکا در پیام نوروزی خود خطاب به مردم ایران میگوید که اگر خواستههای ما را در مذاکرات هستهای قبول کنید، در کشور ایران، کار و سرمایه و رونق اقتصادی به وجود خواهد آمد.»
ایشان در همین سخنرانی با نگاهی عمیق که حکایت از شناخت دقیق و اشرافیت کامل ایشان نسبت به رفتار استکبار و تعاملات بینالمللی دارد، از همان ابتدا و قبل از توافق بر سر برجام تاکید کردند: «نگاه به بیرون برای حل مسائل اقتصادی هیچگاه به نتیجه نخواهد رسید، بنابراین باید همواره به دنبال استفاده از ظرفیتهای داخلی کشور بود و اقتصاد مقاومتی که مورد استقبال همهی صاحب نظران اقتصادی قرار گرفت نیز، ناظر بر تواناییها و ظرفیتهای درونی کشور و ملت است.»
با این حال متأسفانه در این رابطه نیز رهنمودها و هشدارهای رهبر معظم انقلاب اسلامی در حد شایسته مورد توجه مسئولین ذیربط قرار نگرفت و لذا ایشان نیز علیرغم میل باطنی، ضمن یادآوری مکرر موضوع، اثبات غیرقابل اطمینان بودن، زیادهخواهی و بدعهدیهای غرب و بهخصوص آمریکا را به بعد از توافق با گروه ۵+۱ در مورد برجام موکول کردند و این در حالی است که چنانچه از همان ابتدا بهجای و یا حداقل همزمان با مذاکرات، تلاش مسئولین بر بسیج منابع، امکانات و نیروهای درونزا متمرکز میشد، امروز در شرایطی نبودیم، که برای رفع مشکلات مالی، باردیگر تمام توان خود را معطوف افزایش صادرات نفت خام نموده و بر آن افتخار کنیم.
پس از سخنرانی ابتدای سال ۹۴ نیز بارها اهمیت و ضرورت توجه همزمان به نیروهای درونزا مورد تأکید رهبری قرار گرفت تا اینکه در روزهای اخیر ایشان در تاریخ ۱۱/۵/۹۵ یکبار دیگر با اشاره به ناکارآمدی و بیاثر بودن برجام بر اقتصاد کشور، تنها راه تبدیل ایران به یک کشور نمونه را تکیه بر ظرفیتها و امکانات داخلی برشمردند و مؤکداً از مردم و مسئولین خواستند که موضوع اقتصاد مقاومتی را با تمام توان در دستور کار قرار دهند و تأکید کردند: «تحقق این هدف، نیازمند راهبرد و برنامه ریزی صحیح، کار و تلاش بی وقفه و پرهیز از تنبلی و بیکارگی، و اعتماد و اطمینان به دشمنان است.»
کلام آخر اینکه؛ امید است با توجه به تجارب و نتایج کسب شده در جریان مذاکره با گروه ۵+۱، اینبار این راهبرد اساسی و کارساز یعنی «طرح اقتصاد مقاومتی» در مسیر واقعی و صحیح خود قرار گرفته و تمام توان دولتمردان با اطمینان و خودباوری کامل و برنامهریزی دقیق، بر اجرای اصولی آن متمرکز شود.
احمدرضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت
۱۲/۵/۹۵
سلام حاج احمد رضا جان به نظر شما برجام در پیشرفت اقتصاد مقاومتی نقشی دارد ؟
سلام بر جانباز سرافراز، حاج علی آقای عزیز:
نمی خواهم بگوییم بی تأثیر بوده، اما به اندازه ای نبود که قابل توجه باشد، اگر این فرصت بهتر مدیریت می شد، طبیعتاً می تولنست تأثیر بیشتری داشته باشد، البته همانطور که در مقالات قبلی هم اشاره کردم، اصولاً مشکل اصلی اقتصاد ما تحریم و برجام نبوده و نیست، بلکه مشکل ما به خود تحریمی، سوء مدیریت و عدم شایسته سالاری، عدم خود باوری و همچنین عدم اتکاء وعدم اطمینان به منابع و نیروهای درونزا که همواره مورد تأکید حضرت آقا قرار داشته و امثال آن و به خصوص فساد نهادینه شده در متن و بطن جامعه و سیستم اداری مربوط می شود.انشاالله خدا کمک کند مسئولین محترم در قوای سه گانه زودتر متوجه مشکلات اصلی بشوند و تدبیری برای آن بیندیشند.
موفق باشید – یاعلی