محصولات قابل جایگزین به جای نفت / صادرات غیرنفتی، بخشی از راه حل تحقق اقتصاد مقاومتی (مرتبط با دستاوردهای انقلاب)

     رهبر معظم انقلاب در سخنرانی اخیرشان در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسریِ ارتش، بنیان اقتصادی کشور را به‌دلیل وابسته بودن به درآمد نفت، ناامن خواندند و تأکید کردند: «وابستگی اقتصاد به نفت، یک مشکل تاریخی و به‌جامانده از دوران قبل از انقلاب است و همین موضوع موجب شده است که ما در دوران‌های مختلف در زمینه‌ی فروش نفت و درآمد حاصل از آن، دغدغه داشته باشیم.»


در این رابطه، گزارش‌های موجود نشان می‌دهد؛ درآمد نفتی ایران از سال ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۹۵ به دلایل مختلف سیاسی و اقتصادی، بین ۴۰ میلیارد دلار تا ۱۲۰ میلیارد دلار در سال و ۱۲ تا ۱۱۰ دلار در هر بشکه در نوسان بوده و جالب اینجاست که بنا بر اظهارات بهمن ماه سال گذشته‌ی آقای محمدباقر نوبخت، معاون رئیس جمهوری و رئیس وقت سازمان برنامه و بودجه، کمترین میزان آن طی ۱۰ سال اخیر در سال ۹۵ با مبلغ حدود ۴۱ میلیارد دلار محقق شده است.
این وضعیت دلیل نگرانی‌ها و توصیه‌های مکرر رهبری در مورد ناامنی تجارت نفت را اثبات می‌کند، اما این اولین بار نبود که رهبر معظم انقلاب اسلامی و دیگر دلسوزان کشور، از ضرورت رهایی کشور از اقتصاد تک‌محصولی و وابستگی به نفت و همچنین اهمیت برنامه‌ریزی برای جلوگیری از خام‌فروشی نفت سخن به میان می‌آوردند، بلکه قبلاً نیز بارها این موضوع مورد تأکید قرار گرفته بود.
رهبر معظم انقلاب در تاریخ ۲۰/۱۲/۹۳ نیز در بیاناتی مبسوط ضمن اشاره به موضوع، یادآوری می‌کنند؛ «ظرفیت‌های کشور خیلی وسیع است؛ خیلی از ماها آگاه نیستیم به گستره‌ی این ظرفیت‌های عجیب، یا به اهمیت آن توجه نداریم؛ میدانیم، آمارها دستمان هم هست [توجه نمیکنیم]. بعضی از مسئولین این‌جورند، آمارها را دارند، [اما] اهمیت آمارها مورد توجه آنها قرار نمی‌گیرد.»
با این‌که ظرفیت‌های فراوان و فوق‌العاده‌ی مادی و معنوی موجود در کشور، بارها از سوی ایشان در سخنرانی‌های مختلف تشریح شده است، اما متأسفانه از همان ابتدای طرح موضوع، برخی از مسئولین ناباورانه این سؤالات را مطرح می‌کردند که؛ آیا به راستی، در کشور ما مؤلفه‌ی مناسب دیگری برای جایگزینی به جای نفت وجود دارد؟ اگر چنین ظرفیتی وجود دارد، مهمترین آنها و به‌عبارت دیگر اصلی‌ترین مؤلفه‌های تولید ثروت در ایران کدامند؟
قطعاً پاسخ در این زمینه منفی نبود و هم حضرت امام(ره) و هم رهبر معظم انقلاب اسلامی (دامت برکاته) شخصاً در برخی از سخنرانی‌هایشان به بسیاری از این مؤلفه‌ها از جمله؛ کشاورزی، معدن، گردشگری و حتی ترانزیت اشاره کرده‌اند، به این ترتیب و با توجه به شرایط بازر جهانی و دسترسی ایران به بازار گسترده‌ی منطقه، برخی از مهمترین مؤلفه‌های فعلی تولید ثروت و صادرات در ایران عبارتند ار:

تولیدات بخش کشاورزی:
در بسیاری از اسناد تاریخی از فلات ایران به عنوان نخستین خواستگاه کشاورزی جهان نام برده شده است، کارشناسان بر این باورند که هم‌اکنون نیز به‌جز مناطق جنگلی بیش از یک سوم خاک ایران یعنی بیش از ۴۰۰ هزار کیلومتر مربع (۴۰ میلیون هکتار) از مساحت ۱،۶۴۸،۱۹۵ کیلومتر مربعی (۱۶۴ میلیون هکتاری) این سرزمین مستعد کشاورزی است و این در حالی است که در حال حاضر فقط حدود ۵/۱۱% از مساحت کشور یعنی حدود ۱۹۳،۷۹۷ کیلومتر مربع آن (کمی بیشتر از ۱۹ میلیون هکتار) عمدتاً با روش سنتی زیر پوشش کشاورزی اعم از باغی یا زراعی قرار دارد که از این مقدار هرسال حدود ۴ میلیون هکتار آن یا تحت آیش (عدم کشت برای تقویت مجدد خاک) قرار دارد و یا به شکل بایر رها می‌شود.
بدیهی است؛ در صورت اصلاح فرآیند کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی و گسترش استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین و ماسین‌آلات جدید، این میزان می‌تواند تا چند برابر افزایش یابد.
در بیان اهمیت این موضوع باید توجه داشته باشیم، با این‌که ایران در مناطق بیابانی و نیمه خشک قرار دارد و هنوز به سرانه کامل سهم زمین کشاورزی دست نیافته، در عین حال توانسته است از ۶۶ محصول اصلی کشاورزی اعلام شده در دنیا که شامل ۴۱ محصول زراعی و باغی مانند؛ گندم، جو، ذرت، حبوبات، سیب، موز و ۲۵ محصول دامی از جمله؛ گوشت گاو، گوسفند و ماهی و همچنین انواع لبنیات می‌شود، در تولید تقریباً یک سوم از آنها یعنی ۱۵ محصول باغی و ۷ محصول زراعی و بسیاری از دیگر محصولات غیراصلی مقام اول تا دهم تولید و صادرات جهان را در اختیار داشته باشد و بیش از ۴۴% از نیاز داخلی خود را به‌راحتی تأمین نماید.
برخی از مهمترین این محصولات صنعت کشاورزی عبارتند از: زعفران(ایران با حدود۸۰ درصد تولید جهانی)، پسته(با سالانه حدود یک میلیارد دلار صادرات)، زرشک، زیره، توت، انار، خرما، زردآلو، سیب، بادام، گردو، انواع سبزیجات، آجیل، انگور، نارنگی، پرتقال، عدس، شیر، عسل و برخی از دیگر اقلام، همچنین در برخی از محصولات مانند؛ غلات نیز رتبه ۱۳ و در تولید لبنیات سهم یک درصدی جهان را در اختیار داشته و به خودکفایی کامل رسیده است و به راحتی قادر است نیاز داخلی خود را تأمین نماید.
همچنین؛ کشاورزی ایران از این ظرفیت برخوردار است که به یکی از بزرگترین تولید کنندگان جانداران مختلف از جمله؛ تمساح، روباه، خرگوش، شترمرغ، بلدرچین، پرندگان زینتی، قورباغه، کرم زباله‌خوار یا زالو تبدیل شود.
در مورد پرورش زالو، این نکته گفتنی است که؛ زالوهای ایرانی از کیفیت بالایی برخوردارند و هم‌اکنون به روسیه و ترکیه قاچاق می‌شوند و این در حالی است که هر زالوی بالغ در اروپا به قیمت ۱۱ دلار به دست مصرف کننده می‌رسد. یعنی ارزش هر ۴ زالو معادل یک بشکه نفت اوپک است. البته پرورش زالو چند سالی است که در کشور مورد توجه قرار گرفته است.

گیاهان دارویی: کارشناسان معتقدند؛ تولید و فرآوری گیاهان دارویی در ایران از ظرفیت بسیار بالایی به‌عنوان یکی از جایگزین‌های نفت برخوردار است، به گونه‌ای که دکتر محمدحسن عصاره، دبیر ستاد گیاهان دارویی کشور چندی پیش اعلام کرد؛ ما در کشور از تنوع گیاهان دارویی زیادی برخوردار هستیم به طوری که ۸ هزار گونه گیاهی در کشور وجود دارد و از این تعداد ۱۷۳۰ گونه انحصاری کشور هستند. البته باید این گونه گیاهان در کشور فرآوری شوند، همچنین ۲ هزار و ۳۰۰ گونه شناسایی شده در کشور وجود دارد که می‌تواند ترکیب مهم اقتصادی برای کشور باشد. وی اضافه کرد؛ که ظرفیت اسمی عصاره، اسانس و عرقیات از ۵۹ هزار تن به ۱۷۲ هزار تن رسیده است که تا سال ۱۴۰۴ باید به ۴۰۰ هزار تن برسد.
دکتر محمدحسن عصاره در ادامه افزود؛ ایجاد یک میلیون اشتغال و افزایش سطح زیر کشت به ۵۰۰ هزار هکتار، از جمله مواردی هستند که باید تا افق ۱۴۰۴به آن دست یابیم. این موضوع با برنامه‌ریزی دقیق محقق خواهد شد. وی افزود درآمد صادراتی حوزه گیاهان دارویی و فرآورده های طبیعی باید تا افق ۱۴۰۴ به ۵ میلیارد دلار برسد.

پرورش گل: ایران به دلیل دارا بودن اقلیم چهار فصل یکی از ۱۰ تولیدکننده بزرگ گل و گیاه در جهان به شمار می‌آید. گرچه ضعف‌های صادراتی باعث شده که درآمد فروش گل ایران به کشورهای خارجی تنها به اندازه یک پنجم توان واقعی‌ کشور باشد اما پتانسیل‌های تولید گل در کشور به‌قدری جذاب بوده است که حتی کشورهایی مانند؛ هلند، نتواسته‌اند از آن چشم پوشی کنند و هم‌اکنون در ایران مشغول کار هستند.
میزان گردش مالی صادرات گل در جهان، ۲۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود، رقمی که سهم ایران از این بازار تنها ۲۴ میلیون دلار است. با این‌که۳۰ تا ۴۰ شاخه گل رز صادراتی در بازارهای بین المللی، به اندازه یک بشکه نفت خام قیمت دارد، اما طبق آمار اکنون تنها حدود ۶ هزار و ۵۰۰ هکتار مزرعه گل و گیاه زینتی در کشور وجود دارد که بیش از ۲ هزار هکتار از این میزان در قالب گلخانه و بیش از ۴ هزار هکتار نیز بصورت فضای باز مشغول فعالیت هستند و این میزان تا پنج برابر قابل افزایش است.
در حال حاضر بزرگترین مشتریان گل ایران کشورهای عراق، آذربایجان، اوکراین، بلاروس، گرجستان، ارمنستان، ترکمنستان و روسیه هستند. اما جالب است بدانید روس‌ها گل‌های خریداری شده از ایران را بسته بندی می‌کنند و با برند خودشان به بازارهای جهانی می‌فرستند.

پرورش آبزیان: یکی دیگر از مهمترین ظرفیت‌های مستعد جایگزینی در این بخش، پرورش آبزیان است، چرا که هم‌اکنون ایران در پرورش و صید و برداشت ماهی رتبه ۳۵ جهانی را به خود اختصاص داده و برخی از محصولات این بخش، ازجمله خاویار و میگو، در بازارهای جهانی با قیمت‌های بسیار بالا خرید و فروش می‌شود، به‌عنوان مثال؛ هر یک کیلوگرم خاویار صادراتی ایرانی با توجه به کیفیت بالای آن، حدوداً برابر با ۳۰ بشکه نفت خام و هر ۱۵ کیلوگرم میگوی پرورشی ایران، برابر یک بشکه نفت خام برای کشورمان ارزآوری دارد.

تولیدات صنعتی:
تولید کالا و محصولات صنعتی، عرصه دیگری است که در حال حاضر به یک منبع درآمدی عظیم برای بسیاری از کشورها جهان مبدل شده است، البته تعدادی از کشورها مانند؛ آلمان با تهیه و تولید محصولات پیچیده و مدرن صنعتی، گروهی مانند؛ کُره جنوبی با تولید محصولات نه چندان پیچیده و برخی از کشوره مانند؛ چین عمدتاً از طریق مهندسی معکوس و تولید هر نوع محصول صنعتی، به کسب ثروت از این طریق مبادت می‌نمایند.
در این زمینه نیز جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب اسلامی و به‌خصوص در یک دهه اخیر رشد بسیار خوبی را تجرب کرده است و از ظرفیت بالقوه فراوانی برای گسترش کار در این عرصه برخوردار است. رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامه برکاته) در تاریخ ۲۰/۱۲/۹۲ این موضوع را این‌گونه مورد تأکید قرار می‌دهند: «ظرفیت‌های صنعتی و معدنی، متنوع است و انبوه. رتبه‌ی هفده در اقتصادهای جهان – که این جزو آمارها و گزارش‌های بین‌المللی است – با حدود هزار میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی.»، بر اساس اظهارات مسئولین ذیربط، برخی از ظرفیت‌های موردنظر در این بخش عبارتند از:

تولید خودرو: ایران با جمعیتی در حدود یک درصد جمعیت جهان، سهم دو درصدی از تولید خودرو در جهان دارد. ایران با تولید بیش از ۶/۱ میلیون خودرو در سال ۹۰ رتبه سیزدهم در جهان را به خود اختصاص داد که البته این رتبه با توجه به کاهش تولید در سال ۹۲ به جایگاه بیستم تنزل یافت.
ایران در کشورهای سوریه، عراق، بلاروس، آذربایجان، مصر، سنگال و ونزوئلا سایت خودروسازی دارد و پیش‌بینی شده است میزان فروش سالانه کل صنعت خودرو تا ۱۰ سال آینده به ۵۰ میلیارد دلار برسد. در سال ۹۲ میزان فروش خودروسازان ۱۲ میلیارد دلار بود که تا سال‌ ۹۵، به‌تدریج تا ۲۵ میلیارد دلار افزایش یافت.

محصولات صنایع پایین‌دستی نفت، گاز و پتروشیمی: بررسی روند و صادرات محصولات پتروشیمی حاکی از آن است که درصد بالایی از محصولات صادراتی پتروشیمی را محصولات پایه شیمیایی و سوخت تشکیل می‌دهد در حالی که بسیاری از محصولات این دو گروه می‌تواند به عنوان مواد اولیه صنایع میانی و پایین‌دستی صنعت پتروشیمی کشور مورد استفاده قرار گیرد.
بر اساس سند چشم‌انداز صنعت پتروشیمی در افق ۱۴۰۴ ایران باید اولین تولید کننده مواد و کالاهای پتروشیمی از لحاظ ارزش در منطقه باشد. در حال حاضر صنعت پتروشیمی ایران بعد از عربستان در رتبه دوم منطقه قرار دارد، اما با توجه سابقه بیش از یک قرن فعالیت در صنعت نفت، دستیابی به چشم‌انداز مورد نظر دور از انتظار نیست.

صنعت فولاد: دومین صنعت قابل جایگزینی، فولاد است. فولاد یکی از محصولات استراتژیک به شمار می‌رود که سهم قابل توجهی در ارزش افزوده صنعت کشور دارد. درحال حاضر تولید سالانه فولاد خام حدود ۱۷ میلیون تن است و ایران با سهمی معادل یک درصد، در رتبه چهاردهم تولید فولاد جهان قرار دارد و با توجه به وجود تمام مواد اولیه مورد نیاز در کشور، این قابلیت را دارد که در جایگاه هفتم دنیا بایستد.
مواد اولیه یکی از مؤثرترین ضرورت‌های توسعه فولاد در کشور است و سنگ آهن اصلی‌ترین ماده اولیه تولید فولاد به شمار می‌رود. ذخایر احتمالی سنگ آهن کشور بالغ بر ۳/۴ میلیارد تن است که ۳ میلیارد تن آن ذخیره قطعی اولیه محسوب می‌شود. بر این اساس کسب جایگاه هفتم دنیا با تولید سالانه ۵۵ میلیون تن فولاد خام ناشدنی نیست.

صادرات بخش نساجی و پوشاک: بنا بر گزارش مراجع ذیربط دولتی؛ هم‌اکنون در کشورمان بالغ بر ۹هزار و ۸۱۸ واحد صنعتی در این حوزه فعال است. این عدد ۱۱ درصد از کل بنگاه‌های صنعتی فعال کشور را شامل می‌شود.
با توجه به وضعیت جهانی صنعت پوشاک و وضعیت نیروی کار کشور، ایران پتانسیل صادرات سالانه بیش از ۱۲ میلیارد دلار منسوجات، پوشاک، کفش و چرم را دارد. بنابراین دستیابی به جایگاه سوم صنعت نساجی درمنطقه و رسیدن به رتبه پنجاهم جهان با تکیه بر رقابت پذیری، نوسازی و سرمایه‌گذاری همراه با توسعه فناوری و ارتقای بهره‌وری عوامل تولید، موضوعی دور از ذهن نیست.
خوب است توجه داشته باشیم که؛ صنعت محصولات چرمی در ایران سابق طولانی و زمینه رشد بسیار خوبی دارد، به‌طوری که در حال حاضر هر جفت کفش چرمی ایران به قیمت ۲۰ الی ۲۵ دلار در بازارهای جهانی به فروش می‌رود و با این حساب، صادرات دو جفت کفش چرمی معادل صادرات یک بشکه نفت است.

تولید و صادرات سیمان: طبق آمارهای بین‌المللی ایران در سال ۲۰۱۴ با حدود ۷۵ میلیون تن ظرفیت تولید سیمان، چهارمین تولیدکننده سیمان درجهان و سومین تولید‌کننده در آسیا و نخستین تولید‌کننده در غرب آسیا (خاورمیانه) بوده است. و بر اساس سند چشم‌انداز کشور، این میزان می‌تواند به ۱۲۰ میلیون تن سیمان برسد و این به منزله به دست آوردن جایگاه سوم جهان، رتبه اول در صادرات جهانی و بالاترین ظرفیت تولید در بین کشورهای منطقه است.
در حال حاضر ایران با داشتن ۷۰ واحد تولیدی (با ظرفیت اسمی حدود ۴/۷۹ میلیون تنی) و تولید حدود ۵/۶۶ میلیون تن درسال ۱۳۹۳، توانایی تولید ۲۷ نوع سیمان را مطابق با استانداردهای ملی دارد. و تعداد ۵۴ طرح فعال دارای پیشرفت فیزیکی با ظرفیت ۳/۴۸ میلیون تن را نیز در دست اجرا دارد که از این تعداد، ۱۰ طرح با ظرفیت ۳/۸ میلیون تن بالای ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی، تعداد ۱۸ طرح با ظرفیت ۸/۱۶ میلیون تن بین ۲۰ تا ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی و ۲۶ طرح با ظرفیت ۲/۳۳ میلیون تن کمتراز ۲۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارند.
درصورت به بهره‌برداری رسیدن این طرح‌ها تا سال ۱۴۰۴ و با توجه به هدف ۱۲۰ میلیون تن، قطعاً نیازی به ظرفیت‌سازی جدید جز درموارد خاص نخواهد بود.

تولید تایر و تیوب: جایگاه اقتصادی این صنعت در کشور اهمیت بالایی دارد، به طوری که برخورداری از مزایایی نظیر نرخ اشتغالزایی بالا، تأمین حدود ۷۰ درصد نیاز داخلی، دارا بودن مزیت نسبی به عنوان صنایع پایین دستی پتروشیمی، مکمل صنعت خودروسازی و تأمین بخش عمده مواد اولیه از داخل کشور می‌تواند نقش راهبردی در صنعت حمل و نقل کشور ایفا کند.
بررسی عملکرد تولید، صادرات، واردات و مصرف تایر و تیوب درمقطع کنونی نشانگر کمبود حدود ۱۰۰ هزار تن تایر از انواع رادیال در کشور است.میزان تولید صنعت جهانی تایر در سال ۲۰۱۴ حدود ۵/۱ میلیارد حلقه لاستیک بوده و حجم فروشی در حدود ۱۸۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ داشته است. درمنطقه خاورمیانه نیز حدود ۲۵ کارخانه تایرسازی وجود دارد که از این تعداد ۱۰ کارخانه با ظرفیت اسمی ۳۶۳ هزار تن در ایران فعالیت دارند. با توجه به گستردگی فعالیت این صنعت بنا شده ایران تا سال ۱۴۰۴ حدود ۳ درصد از تایر و تیوب جهان را تولید کند. این در حالی است که هم‌اکنون جایگاه ایران ۴/۱ درصد است. همچنین سهم ارزش افزوده صنعت تایر و تیوب از ارزش افزوده بخش صنعت که ۸۱/۰ درصد است در سال مورد هدف به یک درصد خواهد رسید. ناگفته نماند تولید تایر در ایران قدمتی بیش از ۵۰ سال دارد.

تولید لوازم خانگی: صنعت لوازم خانگی از جمله صنایع درآمدزا در جهان است و با توجه به نیازعمومی جامعه جهانی اهمیت ویژه‌ای دارد. در سال ۲۰۱۳ ارزش تولیدات لوازم خانگی درجهان به ۴۳۱ میلیارد دلار رسید که انتظار می‌رود نرخ رشد واقعی سالانه آن تا سال۲۰۲۰ حدود ۸/۴ درصد باشد.
سهم قاره‌ها از گردش مالی این صنعت به ترتیب آسیا و اقیانوسیه ۵۴ درصد، اتحادیه اروپا ۳/۱۸ درصد و امریکای شمالی ۵/۱۶ درصد است. با توجه به اهمیت این صنعت درایران قرار شده تا سال ۱۴۰۴ تولید این صنعت به بیش از ۱۶ میلیون دستگاه لوازم خانگی و صادرات نیز به ۳ میلیارد دلار برسد. با توجه به چنین هدفی ایران می‌تواند جایگاه دوم در منطقه را حفظ کند.

تولید کاشی و سرامیک: تولید این محصول در سال ۲۰۱۳ درجهان به ۱۱ میلیارد و ۹۱۳ میلیون مترمربع رسید که ۴/۶ درصد نسبت به سال ۲۰۱۲ رشد نشان می‌دهد. میزان تولید کاشی و سرامیک در ایران در سال یاد شده حدود ۴۰۰ میلیون مترمربع و معادل ۴/۳ درصد از تولید جهانی آن است. با توجه به حجم بالای سرمایه گذاری‌هایی که در صنعت کاشی و سرامیک کشور و بویژه در سال‌های اخیر صورت گرفته است در حال حاضر میزان عرضه بیش از تقاضای آن است که علت اصلی آن حاشیه سود مناسب این صنعت در گذشته بوده است.
همان‌طور که آمار تولید و مصرف کاشی و سرامیک در ایران نشان می‌دهد، اکنون بازار داخلی اشباع شده وهرگونه توسعه سرمایه‌گذاری جدید می‌بایست صرفاً برای بازارهای صادراتی صورت پذیرد. ایران با توجه به حجم تولیدی که دارد پنجمین تولید‌کننده کاشی و سرامیک بعد از کشورهای چین، برزیل، هند و اسپانیاست.
کسب جایگاه چهارم در جهان با ظرفیت تولید سالانه ۷۰۰ میلیون مترمربع و ۲میلیارد دلار صادرات از اهدافی است که تا سال ۱۴۰۴ در نظر گرفته شده است. سهم ارزش افزوده کاشی و سرامیک در بخش صنعت سال ۹۲ حدود ۵/۳درصد بود و این رقم قرار است تا افق ۱۴۰۴ از رقم ۸/۳ درصد فراتر برود.
براین اساس سهم صادرات کاشی و سرامیک از کل صادرات صنعتی که حدود ۵/۱ درصد است تا ۱۰ سال آینده به ۷/۱ درصد خواهد رسید. سهم این بخش از اشتغال کل صنعت اکنون حدود ۲/۲ درصد است که تا سال ۱۴۰۴ به ۵/۲ درصد می‌رسد.
چینی و بلور ایران نیز شهرت جهانی دارد و می‌تواند در سطح جهان به بازار به‌مراتب گسترده‌تری نسبت به آنچه در حال حاضر سهم دارد، دست پیدا کند.

صنایع نظامی: در حالیکه کشور ایران تا قبل از انقلاب شکوهمند اسلامی، از تولید سیم خاردار عاجز بود، پس از انقلاب اسلامی با یک رشد جهشی به نقطه‌ای رسی که تا قبل از تحریم‌ها، انواع تجهیزات دفاعی تولید ایران به حدود ۴۰ کشور جهان، صادر می‌شد و این بیانگر ظرفیت بالای این صنعت برای جبران بخشی از درآمد ناشی از عدم صدور نفت خواهد بود.

مواد معدنی: امام خامنه‌ای در تاریخ ۲۰/۱۲/۹۲ ضمن اشاره به سرمایه‌های عظیم نفت و گاز کشور و ضرورت استفاده بهینه از این منابع، از ذخایر معدنی ایران که از نظر تنوع و مقدار، در جایگاه هفتم جهان قرار دارد، به‌عنوان یکی دیگر مؤلفه تولید ثروت در کشور نام می‌برند و می‌فرمایند؛ « سرمایه‌های معدنی دیگر [هم همین‌جور]: معادن طلا، معادن سیمان، معادن فلزهای کمیاب و فلزهای ارزشمند. گزارشهایی که به ما میرسد خیلی گزارشهای تکان‌دهنده‌ای است در برخی از بخشها؛ این ظرفیتهای معدنی کشور است
بررسی‌های منابع ذیربط نشان می‌دهد؛ ایران به لحاظ ذخائر معدنی اولین کشور خاورمیانه است و طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ۷ درصد ذخایر معدنی جهان در ایران جای دارد. غنای منابع و ذخایر عظیم معدنی، کشور ما را یکی از غنی‌ترین مناطق جهان از نظر توانایی تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنعت کرده است.
همچنین طبق بررسی‌های صورت گرفته تاکنون حدود ۶ هزار معدن با ۷۰ نوع ماده معدنی در کشور شناسایی شده است و ۱۵ هزار محدوده امیدبخش معدنی با ۴۰ میلیارد تن ذخایر قطعی به ارزش بیش از ۷۷۰ میلیارد دلار!! شناسایی شده است. ایران به دلیل داشتن ذخایر اورانیوم، زغال سنگ و سنگ آهن هم جایگاه بالایی در فهرست جهانی دارد و طبق بررسی‌های به عمل آمده، کشورمان روی کمربند آهن، روی، سرب، مرمریت، مس و طلا قرار دارد و دست کم ۱۰۰ سال مواد معدنی برای تولید و استخراج دارد.
بررسی آمار تولید ناخالص داخلی کشور نشان می‌دهد بخش معدن با سهم حدود یک درصد، پایین‌ترین سهم از کل ارزش افزوده کشور را داراست. این در حالی است که در کشورهای معدن‌خیز جهان مثل؛ کانادا، استرالیا و آمریکا، بخش معدن سهم ۶ درصدی از کل ارزش افزوده ایجادشده در این کشورها را دارد. به عبارت دیگر در میان کشورهای معدن‌خیز، سهم ارزش افزوده بخش معدن در ایران بسیار کمتر از سایر کشورها است.
البته بدیهی است که نباید اجازه داد، با خام‌فروشی در این عرصه، کشور مجدداً گرفتار مشکل مشابه در صنعت نفت شود ولذا قبلاً باید صنایع تبدیلی و زیرساخت‌های لازم برای فرآوری‌سازی مواد معدنی و تبدیل آنها به محصولات ثانوی و نهایی فراهم شود.

تولید سنگ‌های تزئینی و قیمتی: بسیاری از کارشناسان این صنعت معتقدند در صورت رفع مشکلات و راهیابی به بازار جهانی، این صنعت می‌تواند، جایگزین نفت شود و ارزش صادراتی حاصل از صادرات محصولات فرآوری شده آن، به ۱۸ میلیارد دلار در سال برسد، این در حالی است که در حال حاضر؛ براساس آمار موجود از میزان برداشت فعلی سنگ از معادن کشور که در حد محدودی قرار دارد، بیش از ۲۵ درصد آن به شکل خام صادر می‌شود.
با توجه به معادن غنی فیروزه و سایر سنگ‌های قیمتی موجود در کشور، طراحی، تراش و تولید این محصول برای استفاده در صنعت طلا و جواهر، نیز از ظرفیت بسیار خوبی برای صادرات برخوردار است، مشروط بر آن‌که با ظرافت، نوآوری و خلاقیت در ارائه طرح‌های جدید همراه باشد.

سایر مؤلفه‌های تولید ثروت:
همان‌گونه که اشاره شد، ظرفیت‌های تولیدی و صادراتی ایران فقط به محصولات کشاورزی و صنعتی خاص محدود نمی شود، بلکه کشور ایران در سایر موارد از جمله موارد ذیل نیز از ظرفیت‌های بالایی برخوردار است.

پزشکی و دارویی: این صنعت در جرگه صنایع بالادستی و دانش‌بنیان طبقه‌بندی می‌گردد. به واسطه تخصصی بودن، تیراژ تولید مشخص و استفاده از تجهیزات ساخت فناوری بالا تولیدات این صنعت از ارزش افزوده بالاتری در مقایسه با تولیدات سایر صنایع با فناوری پیشرفته برخوردار هستند.
وزیر بهداشت اخیراً در این رابطه گفت: ۹۵ درصد داروهای مورد نیاز کشور در داخل تولید می شود و به بیش از ۴۰ کشور دنیا صادرات دارو و تجهیزات پزشکی داریم. البته سهم صادرات ما ناچیز است و باید افزایش پیدا کند.
گزارش‌های منتشره نشان می‌دهد، جمع کل صادرات اقلام دارویی مشتمل بر داروهای انسانی، مواد اولیه دارویی، داروهای دامپزشکی، مواد اولیه دارویی و تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی طی یازده ماهه سال ۱۳۹۵ با ارزش ۱۷۵.۲ میلیون دلار و وزن ۳۵ هزار تن نسبت به مدت مشابه در سال قبل از رشد ارزشی ۳۴.۴ درصدی و رشد وزنی ۳۱.۳ درصدی برخوردار بوده است.
میزان صادرات تجهیزات پزشکی در طی یازده ماهه سال ۱۳۹۵ با ۱۱.۴ میلیون دلار ارزش و وزن ۰.۳۵ هزار تن از رشد ارزشی ۸.۵ درصدی و کاهش وزنی ۴۱ درصدی نسبت به مدت مشابه قبلی برخوردار می‌باشد

مواد غذایی: بر اساس آمار در حال حاضر بیش از ۱۴ هزار واحد صنایع غذایی در کشور فعال است، بسیاری از آن‌ها با ظرفیت پایین (حدود ۵۰ درصد) فعالیت می‌کنند، این در حالی است که؛ پیش‌بینی می‌شود، صادرات مواد غذایی در سال ۹۶ به هفت میلیارد دلار برسد.
بدیهی است؛ در صورت فعال شدن همه ظرفیت‌های موجود در بخش تولید مواد غذایی، این میزان می‌تواند به رشد قابل توجهی دست پیدا کند و در حوزه صادرات حرف زیادی برای گفتن در مواد غذایی مختلف داشته باشد. به‌عنوان مثال؛ خوب است که بدانیم، هر بشکه دوغ ایرانی معادل ۳ بشکه نفت و صادرات هر ۶ کیلو شکلات برابر یک بشکه نفت قیمت دارد.
علاوه براین؛ بازار بین‌المللی صادرات غذای حلال نیز در سال‌های اخیر به شدت توسعه پیدا کرده است و ایران اسلامی نیز می‌تواند سهم خوبی را در تجارت بزرگ دو هزار میلیاردی دلاری بوجود آمده در میان ۵۴ کشور مسلمان جهان در اختیار داشته باشد.
البته زمینه رشد صادرات در مورد محصولات دیگر از جمله؛ صنایع نانو، صنایع الکترونیک، تولید نرم افزار و بازی رایانه ای، اسباب بازی، یراق آلات، شیرآلات نیز در کشور وجود دارد.

صدور خدمات فنی مهندسی: صدور خدمات فنی مهندسی در زمینه صنایع بالادستی نفت و گاز، سدسازی، راه و ساختمان، برق و نیروگاه و بسیاری از دیگر موضوعات، عرصه دیگری است که می‌تواند جایگزین بخش قابل توجهی از درآمد حاصل از صادرات نفت خام شود.
نایب رئیس کمیسیون عمران مجلس، از تلاش کمیسیون متبوعش برای تسهیل شرایط صدور خدمات فنی و مهندسی خبر داد و گفت: استفاده از ظرفیت بالقوه صدور این نوع خدمات، امکان ارزآوری ۴۰ میلیارد دلاری را برای کشور فراهم می کند.

درآمد حاصل از حمل و نقل و راه‌های ترانزیتی: برخی از کشورها با استفاده از موقعیت ترانزیتی کشورشان، بخش عمده درآمد خود را از طریق اخذ عوارض عبور و مرور کالا و مسافر خارجی کسب می‌کنند، در این‌گونه کشورها معمولاً دروازه‌های کسب و کار و تجارت شامل: مناطق آزاد تجاری، بندرگاه‌ها و فرودگاه‌ها، انواع آبراهه‌ها مانند، کانال سوئز و انواع بزرگراه‌ها و راه‌های ریلی بزرگی است، که در مسیر مبادلات تجاری، مورد استفاده تجار و سایر بخش‌های اقتصادی و حتی غیراقتصادی جهان قرار می‌گیرند.
گفتنی است که کشور ایران که در جریان جنگ جهانی دوم به واسطه موقعیت جغرافیایی خود، پل پیروزی نام گرفت، یکی از معدود کشورهایی است که به عنوان حلقه واسط بین سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا، از ظرفیت بسیار خوبی برای کسب درآمد از این طریق برخوردار است.
اهمیت ظرفیت‌های ترانزیتی منطقه، در بیانات تاریخ ۰۲/۰۷/۸۳ رهبر معظم انقلاب این‌گونه مورد اشاره قرار می‌گیرد. «تنگه، اینجاست؛ مسیرهاى کشتیرانى اینجاست؛ نقطه‌ى مرکزى و اتصال شرق و غرب دنیا هم اینجاست؛ بنابراین اینجا را خیلى دوست دارند؛ دوست دارند اینجا را ببلعند؛ دوست دارند اینجا مال خودشان باشد.» و در تاریخ ۲۰/۱۲/۹۲ نیز بار دیگر تأکید می‌کنند که؛ «ظرفیت و مزیت جغرافیایی؛ دسترسی به آبهای آزاد، موقعیت چهارراهی شمال و جنوب و شرق و غرب که مسئله‌ی ترانزیت را – که مسئله‌ی بسیار مهمی است – برای ما توضیح میدهد.»

درآمد گردشگری: بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران رتبه دهم جاذبه‌های باستانی و تاریخی و رتبه پنجم جاذبه‌های طبیعی را در جهان دارا است. با این حال، مجمع جهانی اقتصاد در تازه‌ترین گزارش خود اعلام کرد؛ جایگاه ایران در گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری سال ۲۰۱۷ اخیراً به رتبه ۹۳ از ۱۳۶ کشور مورد بررسی رسیده و ۳/۴ امتیاز کسب نموده که نشان‌دهنده قابلیت رشد این صنعت است.
بدیهی است بخش گردشگری سلامت ایران باعث شد که در سال‌های اخیر ایران به مرکز درمان کشورهای همسایه تبدیل شود که می‌توان به کشورهای باکو، ارمنستان، تاجیکستان، عراق و اقلیم کردستان عراق که طبق برخی آمار، تنها از این اقلیم در سال گذشته روزانه بیش از ۱۰۰۰ویزا صادر شد که بیش از نیمی برای درمان بهتر به ایران سفر کردند، اشاره کرد.
در سال گذشته نزدیک به ۴۰۰۰ هزار نفر نیز از کشور عمان، تنها برای کاشت مو به ایران سفر کرده‌اند و بخش جراحی زیبای ایران از جمله؛ جراحی زیبای بینی، لفتینگ صورت و کاشت مو، بخش‌هایی است که بسیار از گردشگران سلامت کشورهای اروپای رانیز به ایران سرازیر کرده است. تمامی این موارد به دلیل دانش فنی و اطمینانی هست که در بین کشورهای همسایه و دیگر کشورها رواج پیدا کرده است.
چندی پیش مدیرکل دفتر آمارهای فرهنگی، بازرگانی و خدمات مرکز آمار ایران عنوان کرد؛ هر گردشگر حدود ١٢٠٠ دلار معادل ٣٠ بشکه نفت، درآمد ارزی به کشور وارد می‌کند، اما شاید یکی از علل کم‌توجهی مسئولین به مقوله گردشگری، عوارض و پیامدهای نامطلوب ناشی از انتقال فرهنگ بیگانه به کشور باشد، این در حالی است که با توجه به جاذبه‌های فراوان طبیعی و تاریخی در ایران، با برنامه‌ریزی درست، صنعت گردشگری می‌تواند به یک فرصت استثنایی برای معرفی ایران، انقلاب اسلامی و تبلیغ اسلام تبدیل شود.

صنایع دستی: مسعود سلطانی‌فر رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وقت در سال گذشته، در مراسم تجلیل از فعالان برتر تجارت صنایع دستی اعلام کرد؛ چشم‌انداز ما در برنامه ششم توسعه این است که؛ تا پایان سال ۹۹، میزان صادرات صنایع دستی در بخش‌ها و موضوعات مختلف به یک میلیارد دلار برسد.‏
لازم به یادآوی است که؛ ایران در برخی از صنایع دستی مانند؛ فرش، سابقه بیش از ۲۵۰۰ ساله دارد و در حال حاضر هر سال حدود ۳ میلیون متر مربع فرش در ایران بافته می شود که ۶۵ درصد آن به حدود ۸۰ کشور جهان صادر می گردد و این مقدار با ارزش حدود ۶۹۰ میلیون دلاری فرش دست‌باف، (۱۷.۵درصد کل صادرات غیرنفتی کشور) تا حدود ۲ دهه قبل رکورد صادرات را به خود اختصاص داده بود.
همچنین در برخی دیگر از صنایع دستی، سالانه درآمد قابل توجهی نصیب کشور می‌شود، به‌عنوان مثال؛ قیمت هر جفت گیوه دست‌دوز مریوان، حدوداً برابر قیمت دو بشکه نفت خام صادراتی ارزش دارد و هم اکنون سالانه ۳۰۰ هزار جفت گیوه به ارزش ۳۰۰ میلیارد ریال در این شهر تولید و صادر می‌شود؟

کلام آخر این‌که؛ با توجه به دسترسی ایران به بازارهای بین‌المللی در سطح جهان و به‌ویژه بازار نزدیک به ۴۰۰ میلیون نفری منطقه، باید برای حضور مؤثر در تجارت جهانی، همزمان با هدف‌گذاری برای تعیین و تقویت جایگزین‌های نفت، تأمین زیرساخت‌های لازم از جمله؛ سیستم حمل و نقل (شامل انواع راه و وسایل حمل و نقل)، تهیه فن‌آوری‌های نوین و تولید ماشین‌آلات و تجهیزات مدرن، تقویت صنایع بسته‌بندی، ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و نیز بهبود وضعیت موضوعاتی مانند؛ خلاقیت و نوآوری، استانداردسازی، بازاریابی، تبلیغات بین‌المللی، گسترش برگزاری و شرکت در نمایشگاه‌های داخلی وخارجی، تسهیل مبادلات مالی، کیفیت، بهره‌وری و کاهش هزینه‌های سربار و سایر موارد مشابه نیز با جدیت و سرعت مضاعف، در دستور کار قرار گیرد.

احمدرضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت
۷/۸/۹۶

شما همچنین می توانید ...

٪ پاسخ

  1. سهیلی گفت:

    جناب استاد سلام
    مطلب درستی بود اما ما برای داشتن صادرات غیر نفتی خریداری می خواهیم که با ما ارتباط کمی دوستانه داشته باشه .بعد از فتنه ۵۷ دیگه دنیا نگاهش به ایران تغییر کرده انها می بینند که بنیاد گراها امور را به دست گرفتن و بخش عمده در امد و توان اقتصادی را صرف کمک به بنیاد گراهای دیگر مثل حزب الله لبنان می کنند .پس سعی می کنند با ایران ارتباط بازرگانی نداشته باشن.این از دستاوردهای بزرگ پس از فتنه ۵۷ هست که شما هرگز ان را نمی بینید به عمد

    • احمدرضا هدایتی گفت:

      جناب سهیلی با سلام و ثنا؛
      از اظهار لطف شما سپاسگزارم، فرمایش شما در مورد نتایج فتنه ۸۸ کاملاً درست است، بزرگترین خیانت را عاملین بروز این فتنه نسبت به مردم و کشور روا داشتند و بیشتر گرفتاریهای ما بعد از این غائله تشدید شد، اما در مورد قسمت دوم فرمایش شما بنده معتقدم همه بحث غربیها بهانه است برای محو اسلام که به مبارزه با ظالمین زمانه مبادرت نموده است و تضعیف و از بین بردن اهرمهای قدرت ایران.
      ایران بعد از انقلاب به کمک همین جبهه مقاومت توانست نقشه از نیل تا فرات اسرائیل را از بین ببرد و کاری کند که رژیم اشغالگر قدس که از پشتیبانی همه کشورهای غربی برخوردار است، خود را در یک دیوار بتونی زندانی کند، ایران با کمک همین گروه‌ها توانست نقشه داعش برای حکومت بر عراق و شام(سوریه) را بر هم بریزد و آنها را نابود کند، فکرش را بکنید، قرار بود این تروریستهای قاتل با ما هم مرز شوند، آنوقت شما از فرشته های نجات مردم کشورتان چنین متعصبانه یاد می کنید.
      شما نمی گویید آمریکایی ها چرا از آنسوی دنیا بدون اجازه در اینجا پایگاه نظامی دارند و در امور کشورهای منطقه دخالت می کنند، آنوقت حمایت ایران از حزب الله و احتمالاً عراق و سوریه را که با درخواست و دعوت دولتهایشان صورت گرفته را علت رفتار ناجوانمردانه غرب با ایران می دانید، در هر حال برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه، می توانید به مقالات بخش سیاسی همین سایت «ره توشه» rahtooshe.com مراجعه بفرمایید.
      موفق باشید – یا علی

  2. سهیلی گفت:

    ایراد می گرفتند که همه نام شاه را در نوشته ها یا صحبت هایشان می اورند شما هم عطسه هم که می کنید قبلش می گید مقام ……..فرمودند عطسه کنیم ! منظور خدای نکرده بی احترامی به ساحت مقام رهبری نیست بلکه ایراد به شما می گیرم مطمنا ایشون ناراحت هستن از این حرکت

    • احمدرضا هدایتی گفت:

      جناب سهیلی بزرگوار:
      اولاً فرمایش شما قیاس مع الفارق است، ثانیاً همانطور که در مقالات علمی و دانشگاهی برای اعتبار بخشی به مطالب از نظریه دانشمندان استفاده می شود، بنده هم از بیانات رهبری استفاده می کنند. ثالثاً متأسفانه برخی از افراد جامعه فکر می کنند ایشان با این مسائل آشنایی ندارند و لذا به نظر بنده برای کمک به شناخت بهتر اندیشه استراتژیک رهبر انقلاب، استفاده از منویات رهبری ضرورت دارد.
      موفق باشید – یا علی

  3. صمدی گفت:

    سلام علیکم و رحمه‌الله ، تشکر از زحمات شما برادر بزرگوارم که مطالب ارزشمندی را تهیه و در اختیار دوستان و همکاران قرار می‌دهید ، ان شاالله اجر جهاد تبیین ، شهادت در رکاب حضرت مهدی فاطمه ( عج ) و با شهدا محشور گردید .

    • احمدرضا هدایتی گفت:

      جناب صمدی سلام؛
      ممنون از حسن نظر شما.
      امیدوارم در تحقق اقتصاد مقاومتی موثر واقع شود.
      موفق بشید

  4. ذبیحی گفت:

    درود و سپاس

پاسخ دادن به محمدی لغو پاسخ

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *