اینک ۲۲ سال پس از رحلت بنیانگذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره)، هر روز ابعاد تازه‌تری از ژرفای اندیشه عمیق و سیاست‌های مدبرانه و راهبردی بزرگترین اندیشمند و استراتژیست جهان در قرن اخیر، برای جهانیان و صاحبان خرد آشکار می‌گردد، سیاست‌هایی که اجرای آن می‌توانست و هم اکنون نیز توجه به آن می‌تواند، متضمن استمرار و تداوم حیات سرافرازانه، مقتدرانه و شکوهمند انقلاب اسلامی در زمینه‌های مختلف از جمله مسائل اقتصادی باشد.
توجه خاص به موضوع کشاورزی به عنوان یکی از اصلی‌ترین محورهای توسعه، نمونه ای از مهمترین راهبردهای بنیادین و اصولی ایشان در مسیر پیشرفت و توسعه کشور به شمار می رود، به طوری که در همان اوایل انقلاب در یکی از سخنرانی‌های خود خطاب به مردم فرمودند: « عمده چیزی که در ایران، خاصیتی که در ایران بود کشاورزی بود، کشاورزی ایران غنی بود و محصولاتش زائد بود بر آن مقداری که احتیاج داشت و باید صادر کننده باشد و ما امروز وارد کننده هستیم و هرچه داریم باید از غیر، خارج بیاوریم، مراتع ما را، مراتعی که بسیار مراتع عالی است، به غیر داده‌اند…»
با اینکه در طول انقلاب اسلامی در راستای رهنمودهای بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره)، اقدامات گسترده و ارزشمندی در جهت توسعه و آبادانی روستاهای کشور انجام شده است، اما شواهد حکایت از آن دارد که علی‌رغم اقدامات صورت گرفته و رشد نسبتاً مناسب کشاورزی در اوایل انقلاب و خودکفایی در برخی از زمینه‌ها مانند گندم، به علل مختلف از جمله: بروز جنگ نابرابر و تحمیل صدها توطئه خرد و کلان دیگر از سوی دشمنان خارجی و ایادی آنها در داخل و در مقاطعی نیز پرداختن بیش از حد به مسائل حاشیه ای و سیاسی، امکان سرمایه گذاری کافی در این عرصه از مسئولین ذیربط سلب و موضوع تا حدودی مورد غفلت قرار گرفت و به تدریج وضعیت به جایی رسید که موازنه جمعیت روستایی که تولید بخش عمده ای از محصولات کشاورزی را بر عهده داشت، با یک جابجایی کاملاً متفاوت، از حدود۶۰% اوایل انقلاب به حدود۴۰% کاهش یافت.
در ادامه رشد کشاورزی تا مدتی متوقف و در برخی از موضوعات کاهش یافت، بیش از ۲۲ هزار قنات که از سرمایه‌های اصلی تأمین کننده آب و به عنوان یک دانش کاملا بومی از افتخارات کشاورزی ایران محسوب می‌شد، کاملاً خشکید، یعنی نه تنها در هدایت و استفاده از منابع آبهای سطحی موفقیت لازم کسب نشد، بلکه منابع قبلی نیز با اعمال سیاست‌های نادرست از دست رفت و حتی هزاران هکتار از جنگل‌ها و مراتع نیز نابود و سرانجام کشور به یکی از واردکنندگان عمده محصولات استراتژیک کشاورزی از جمله گندم و برنج تبدیل شد.
البته ذکر این نکته به آن معنی نیست که پس از رحلت حضرت امام(ره) موضوع کشاورزی به فراموشی سپرده شده است، بلکه بعد از رحلت حضرت امام (ره) نیز همواره مقام معظم رهبری (دامه برکاته) در مناسبتهای مختلف بر اهمیت این موضوع تأکید داشته و از جمله در سخنرانی مورخ ۵/۶/۸۰ در جمع اعضای هیئت دولت فرمودند: « من امروز به آن نکته‌ای که به ایشان (رئیس جمهور وقت) عرض کردم، مسئله کشاورزی را اضافه می‌کنم …. ما در موارد اصلی غذایی کشور یعنی گندم و برنج و احتمالاً روغن خودکفا شویم … ما باید مشکل گندم را از دوش وزارت بازرگانی برداریم و روی دوش کشاورز خودمان و وزارت جهاد کشاورزی بگذاریم ».
با این حال نتایج بیانگر آن است که حمایت از بخش کشاورزی معمولا متناسب با رویکرد و نگاه مسئولین اجرایی کشور، با فراز و فرودهای فراوان همراه بوده و تقریبا هیچگاه در حد مطلوب و متناسب با ظرفیتهای این عرصه صورت نگرفته و به عبارت دیگر سرمایه گذاری در این بخش همگام و متوازن با رشد جمعیت و نیازهای اصلی و اساسی کشور و مهمتر از آن، انتظارات به حق و اصولی کشاورزان و بخصوص روستائیان که به تعبیر حضرت امام(ره) ولی نعمتان انقلاب می‌باشند نبوده است.
این در حالیستکه عرصه کشاورزی بعنوان تأمین کننده ابتدایی‌ترین و ضروری‌ترین نیاز هر فرد و جامعه، ( غذا و تا حدودی پوشاک و مسکن ) یکی از موضوعاتی محسوب می شود که نه تنها کمترین وابستگی را به خارج از کشور دارد، بلکه در همه شرایط بویژ به هنگام بروز بحرانها و تشدید تحریم‌های جهانی می تواند، بطور غیر مستقیم نقشی اساسی در کاهش اثر بحرانها و متقابلا تداوم پیشرفت و توسعه سایر عرصه ها از جمله: بخشهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی داشته باشد.
نتایج تحقیقات علمی نیز بیانگر آن است که کلید حل بسیاری از مشکلات کشور از جمله: معکوس کردن روند مهاجرت بی رویه از روستاها به شهرها، مسکن ارزان، اشتغال پایدار، تــولید رقابتی و حتی امنیت اجتماعی با ثبات و امثال آن را تا حد قابل ملاحضه ای می توان در آبادانی روستاها و تقویت و ترویج کشاورزی به عنوان محور توسعه جستجو نمود، لذا در راستای تدبیر عالمانه مقام عظمای ولایت (دامه) مبنی بر نام گذاری سال ۹۰ به عنوان سال جهاد اقتصادی، ضمن تاکید مجدد بر ضرورت توجه به این موضوع، پیشنهادات ذیل برای توسعه بخش کشاورزی ارائه می گردد.
برخی پیشنهادات قابل اجرا در این زمینه:
۱- تدوین سند راهبردی (سند چشم انداز و راهبردهای مورد نیاز) بخش کشاورزی با تاکید بر تنظیم حلقه واسط آن با اجرا (یعنی طرح اقدام) برای تمام بخشهای این عرصه ضروری به نظر می رسد.
۲- با توجه به نیاز کشور و شرایط تحریم و نظر به اینکه بخش کشاورزی کمترین وابستگی را به خارج داشته و همانگونه که اشاره شد، یکی از بنیادی ترین و ضروری ترین نیازهای جامعه به شمار می رود، لذا پیشنهاد می شود، توسعه کشاورزی نسبت به سایر موضوعات در اولویت قرار گرفته و ضمن کانالیزه نمودن بخش عمده ظرفیتهای موجود به سمت کشاورزی، طرحهای مربوط به این بخش به عنوان مکمل و حتی جایگزین برخی از طرحهای صنعتی و عمرانی، در دستور کار قرار گیرد.
بدیهی است، باتوجه به وجود پاره ای از شرایط اجتناب ناپذیر در بخش صنعت از جمله: مشترک بودن مخازن نفتی در نقاط مرزی مانند خلیج فارس که به سرعت و با تمام توان ازسوی طرف مقابل درحال بهره برداری است و سایر موارد مشابه مانند انرژی هسته ای که به موضوعی حیثیتی برای کشور تبدیل شده، موضوعات خاص نباید و نمی تواند شامل این روش شود، بلکه باید ضمن تمرکز ظرفیتهای موجود، به تلاشها در اینگونه موارد بشدت افزوده شود، اما در عین حال همانگونه که اشاره شد، کاهش موقت برخی از فعالیتهای عمرانی و صنعتی بخصوص در نقاط مرکزی کشور و گرایش و تمرکز فعالیتها به بخش کشاورزی اجتناب ناپذیر به نظر می رسد.
۳- تمرکز تلاشها برای تسریع در مدیریت بهینه بر منابع آب از طرق مختلف از جمله: ایجاد سازمان احیاء قنوات، ایجاد رشته مهندسی قنات در دانشگاهها برای ترویج این دانش بومی، تسریع در اجرای طرحهای سد سازی و آبخیزداری، تسریع در کانالکشی و زهکشی آب سدها که بعضاً سال‌ها بدون استفاده رها شده، کمک به بازسازی مسیلها و کانالهای انتقال آب و ساماندهی و استانداردسازی شبکه‌های آبرسانی محلی و سنتی موجود در روستاها، سرعت بخشیدن به مکانیزه‌سازی سیستمهای آبیاری و سرمایه گذاری برای توسعه و گسترش سیستمهای آبیاری تحت فشار قطره ای و بارانی، استحصال آبهای شیرین زیر سطحی که در برخی نقاط مانند استان بوشهر (در مقیاس یک رودخانه) از طریق گسلهای زیر زمینی وارد دریا می شود، انتقال آب از نقاط پر آب به نقاط خشک (حتی آب دریا برای تغییر شرایط اقلیمی و تقویت منابع آبهای زیر زمینی) و سایر اقدامات مشابه.
۴- اگر چه در سالهای اخیر رشد فناوریهای علمی و دانش کاربردی این بخش در خارج و حتی داخل کشور چشمگیر بوده، اما متاسفانه بطور مناسب در اختیار کاربران اصلی یعنی کشاورزان قرار نگرفته است، بنا براین انتقال دانش و اطلاع‌رسانی در مورد ابزار و ماشین آلات جدید و آخرین یافته ها و دستاوردهای علمی بخشهای مختلف کشاورزی و نیز شناسایی و معرفی کشاورزان نمونه و موفق، می تواند، بطور جدی در فرهنگ سازی، ایجاد جو رقابتی سالم و سازنده و ارتقاء دانش عمومی در این زمینه موثر واقع شود.
بدیهی است که برای تحقق این هدف، باید از تمام ابزار و روشهای قابل استفاده از جمله: ایجاد شبکه تلویزیونی ویژه کشاورزی، ایجاد سایتهای اینترنتی، برگزاری نمایشگاه کتب، نشریات و تجهیزات کشاورزی و برگزاری جشنواره های ترغیبی، ترویجی، فرهنگی و امثال آن در بخش کشاورزی و در تمام نقاط روستایی بهره برد.
۵- در حال حاضر روستائیان و کشاورزان ما به عنوان بزرگترین بخش تولیدی کشور، کمترین سهم را از برنامه های صدا سیما دارند، در حالیکه قطعا ایجاد یک شبکه تلویزیونی ویژه مباحث کشاورزی با محوریت و موضوعات مختلف علمی، آموزشی، مستند و حتی تفریحی و سرگرمی در این زمینه، (به عنوان مثال تحت عنوان شبکه روستا، شبکه سبز، شبکه کشاورزی و امثال آن) می تواند نقش اساسی و فوق العاده ای در آموزش، فرهنگ سازی و توسعه این بخش داشته باشد، لذا اقدام برای ایجاد شبکه تلویزیونی ویژه توسعه کشاورزی، به عنوان یک اولویت و یکی از محورهای اصلی توسعه و خودکفایی، با موضوعات کاری مورد اشاره در بند ذیل و همچنین نمایش انواع فیلم و سریال‌های داستانی و مستند آموزشی، برای ترویج و توسعه و به روز نمودن کشاورزی در کشور و معرفی ظرفیت‌ها و قابلیت‌های هر منطقه ضروری به نظر می رسد.
۶- کمک به ایجاد و توسعه پایگاه‌های اینترنتی، در تمامی روستاها بمنظور تبادل اطلاعات مورد نظر در بخش کشاورزی از طریق فناوری های نوین و در راستای طرح دولت الکترونیک با همکاری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و نیز طراحی یک سیستم مناسب به منظور اعلام میزان پیش‌بینی شده محصولات مورد نیاز هر سال به تفکیک هر موضوع ، توسط وزارت جهاد کشاورزی و متقابلاً اعلام میزان کاشت هر محصول در هر سال توسط کشاورزان با بهره‌گیری از اینترنت (سایت) یا حداقل سیستم تلفن همراه (پیامک) با تعیین یک کد اختصاصی برای هر کشاورز (انفرادی یا تعاونی) با قابلیت ارائه آخرین اطلاعات دریافتی تجمیعی و اعلام ظرفیت باقیمانده برای کشت هر نوع محصول تا اشباع نیاز بازار، در جهت جلوگیری از تولید مازاد و خارج از نیاز و همچنین تنظیم تولید و عرضه، بطور مستمر و منطقی در طول سال.
۷- ایجاد سایت اینترنتی ویژه کشاورزی با هدف؛ برقراری ارتباط دو طرفه با کشاورزان و سایر افراد ذینفع و علاقمند و همچنین معرفی وزارت جهاد کشاورزی و سازمان‌های وابسته و نشانی آنها، معرفی شرکت‌ها و موسسات خدماتی و علمی آموزشی و تحقیقاتی بخش کشاورزی، اطلاع‌رسانی در مورد مسائل مختلف کشاورزی از جمله: آمار و اطلاعات سالانه مربوط به بخش کشاورزی، اطلاع‌رسانی و آموزش در زمینه باغداری، پرورش آبزیان، زنبورداری، دامداری، زراعت و ارائه روشهای جدید کاشت و داشت و برداشت، قیمت محصولات کشاورزی، قیمت انواع کود و سموم، روشهای مختلف مبارزه با آفات دامی و زراعی، انواع تجهیزات و ماشین آلات کشاورزی، اعلام میزان نیاز سالانه کشور به هر محصول، ارائه آخرین دستاوردهای علمی و تجربی مربوط به بخش کشاورزی، معرفی کشاورزان و مزارع نمونه در موضوعات مختلف، معرفی سایتهای علمی و اطلاع‌رسانی بخش کشاورزی، ارائه تصاویر دستاوردهای برتر در این بخش، معرفی کتاب و مقالات علمی، معرفی مراکز تحقیقاتی این بخش، معرفی دام پزشکی‌ها، معرفی قابلیت‌ها و محصولات جدید و قابل تولید در هر منطقه از کشور، اخذ پیشنهادات و انتقادات و سایر اطلاعات مشابه.
۸- فرهنگ‌سازی و تقویت و توسعه آموزشها در این زمینه بویژه در مورد روشهای نوین کاشت، داشت و برداشت انواع محصولات گیاهی و حیوانی در بخش کشاورزی و فراهم نمودن امکانات و زمینه‌های لازم بمنظور تشویق و ترغیب افراد متمول، متخصص و مستعد، برای سرمایه گذاری مادی و معنوی در عرصه کشاورزی.
۹- تهیه و اجرای طرحها و برنامه‌های مناسب به منظور فراهم نمودن شرایط لازم برای جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها با روشهای تشویقی مانند: اعطای تسهیلات بانکی ویژه، تسریع در توسعه روستایی، اختصاص و در صورت لزوم انتقال برخی از تسهیلات و امکانات مستقر در شهرها به مناطق دور افتاده و حتی روستایی و در صورت لزوم استفاده از روشهای سلبی در این زمینه.
۱۰- کمک به احداث و توسعه انبارهای چند منظوره نگهداری محصولات کشاورزی (انبار محصولات برای زمان برداشت، پایگاه امدادی در زمان بحران، سالن فرهنگی و … در زمان‌های مازاد بر نیاز) و همچنین سردخانه‌های روستایی و محلی در قطب‌های کشاورزی کشور، بعنوان یکی از روشهای ضروری برای نگهداری و عرضه بموقع محصولات به بازار و کنترل قیمت‌ها، متناسب با نیاز و شرایط هر منطقه و نوع محصول.
۱۱- سرعت بخشیدن به تلاشها برای تقویت، توسعه و روزآمد نمودن صنایع بسته‌بندی محصولات کشاورزی با استفاده از جدیدترین روش‌ها قابل دسترس.
۱۲- کمک به توسعه و تقویت صنایع دستی و جانبی محصولات کشاورزی درروستاها و تهیه طرحهای گردشگری روستایی در جهت شکوفایی روستاها.
۱۳-پرداخت وامهای خود اشتغالی و وام احداث بنگاههای زود بازده با اولویت به توسعه تعاونیهای کشاورزی بویژه برای احیاء زمینهای موات و نیز سایر موارد مورد اشاره از جمله: صنایع تبدیلی و صنایع جانبی کشاورزی مانند ایجاد سردخانه و انبارهای چند منظوره، صنایع دستی و سایر صنایع کوچک روستایی.
بدیهی است، اجرای این روش با توجه به ویژگیهای اعتقادی و دینی قشر محروم روستایی و کشاورزان عزیز، اطمینان از مصرف درست و به جای اعتبارات تخصیصی و همچنین اثربخشی کار را از ضمانت بیشتری برخوردار خواهد نمود.
۱۴-برنامه ریزی و تلاش برای یکپارچه سازی زمینهای کشاورزی کوچک در قالب تعاونیهای بزرگ روستایی و تسریع در مکانیزه سازی فعالیتها در تعاونیهای مورد اشاره با مشارکت متقابل مردم و دولت از طریق فرهنگ سازی و آموزش عمومی مردم و همچنین اعطای تسهیلات ویژه به اینگونه تعاونیها.
۱۵-راه اندازی رشته های تخصصی محصولات انحصاری بومی مانند: برنج، خرما، چای و زعفران ایرانی برای بهینه سازی و ارتقاء کیفیت و تولید محصولات جانبی و … در دانشگاههای کشور.
۱۶-ارتقاء فعالیتهای مطالعاتی و پژوهشی و افزایش تعداد مزارع تحقیقاتی، استاندارد سازی بومی فعالیتهای کشاورزی، ایجاد نظام پیشنهادات برای ثبت و تعمیم خلاقیتها و نوآوریهای این عرصه، تسریع در خصوصی سازی بخشهای واجد شرایط، توسعه و تقویت نظارتها، شاخص گذاری و درجه بندی مزارع و تولیدات این عرصه برای ایجاد رقابت سالم و سازنده، تلاش برای توسعه مراکز طراحی و تولید ماشین آلات و ابزار کشاورزی و مهمتر از همه، اصلاح و به روز رسانی ساختار و سازمان و سیستهما و روشهای مورد استفاده، متناسب با تحولات نوین جهانی و نیاز کشور از دیگر موضوعات قابل اجرا در این بخش می باشد.
مجددا این ویژگی مهم یادآوری می شود که، عرصه کشاورزی با توجه به نوع و ماهیت کار نه تنها نسبت به صنعت و سایر رشته ها دارای کمترین وابستگی و پایین ترین میزان آسیب پذیری در برابر تحولات جهانی است، بلکه نوعی ضمانت برای حفظ ثبات و تداوم مقاومت در بحرانها نیز محسوب می شود و به یاد داشته باشیم که اهمیت و ضرورت توجه بیش از پیش به کشاورزی و توسعه زیرساختها و سایر نیازهای جانبی این بخش، به قدری حائز اهمیت بوده و هست که حضرت امام (ره) در زمان حیات پر برکتشان به درستی از آن به عنوان محور توسعه نام برده اند.
از آنجا که مجموع پیشنهادات فوق قبلا نیز تحت عناوین گوناگون در قالب چند مقاله و یا به شکل نامه کتبی و الکترونیکی، برای دستگاههای ذیربط ارسال و نتیجه لازم عاید نشده، لذا مجددا مورد بازنگری قرار گرفته و در این مکتوبه ارائه شده است.
احمد رضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت
۳/۳/۹۰
منابع مورد استفاده:
=======================================================================================================
۱- صحیفه نور- جلد ۵- ص ۳۹- سخنرانی تاریخ ۱۷/۱۱/۵۷
۲- بخشی از فرمایشات مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) در جمع اعضای هیئت دولت در تاریخ ۵/۶/۸۰
