مقدمه:
قبل از ورود به موضوع، ذکر این نکته ضروری است که گفتمان‌سازی فرهنگی امری دستوری نیست، بلکه زنجیره‌ای از اقدامات متنوع و متفاوت است که دستگاه‌های مختلف از جمله؛ حوزه‌های علمیه، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، رسانه ملی و سایر مرکز علمی و آموزشی و فرهنگی و حتی غیرفرهنگی در آن نقش و سهم و مسئولیت دارند.
از آنجا که این موضوع به اقناع فطری و فرایندی و نیز برنامه‌ریزی دقیق نیاز دارد، لذا قطعاً نقش پنج دستگاه مورداشاره پررنگ‌تر از بقیه متولیان بخش تعلیم و تربیت و فرهنگ است، بنابراین تا این نهادها به معنای واقعی وارد گود فرهنگ‌سازی و تعلیم و تربیت (برای کادرسازی و نیز تعلیم و تربیت عمومی) نشوند، هر اقدامی برای گفتمان‌سازی نمی‌تواند در حد موردانتظار تأثیرگذار باشد.
در تعریف این واژه می‌توان گفت؛ «گفتمان‌سازی مجموعه اقداماتی است که با استفاده از ابزار گوناگون (از جمله؛ فیلم، شعر و داستان) و روشهای مختلف (مثل آموزش و بهره بردن از زبان هنر) برای انتقال مفاهیم یک ایده‌اولوژی یا تفکر مشخص و متعالی (مانند منظومه فکری رهبر معظم انقلاب اسلامی یا مکتب بسیج) به متن جامعه و تبدیل آن به یک تفکر غالب و باور عمومی صورت می‌گیرد و اغلب زمانبر و فرایندی است و بار اصلی آن بر دوش رسانه‌های مختلف است.»
رهبر معظم انقلاب اسلامی نبز در این رابطه می‌فرمایند؛ «گفتمان یعنی باور عمومی؛ یعنی آن‌چیزی که به صورت یک سخنِ مورد قبول عموم تلقی بشود، مردم به آن توجه داشته باشند؛ این با گفتن حاصل میشود؛ با تبیینِ لازم – تبیین منطقی، تبیین عالمانه و دور از زیاده‌روی‌های گوناگون – حاصل میشود؛ با زبان صحیح، با زبان علمی و منطقی و با زبان خوش، بایستی این مطالب را منتقل کرد» (.۱۳۹۲/۱۲/۱۵بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری)
در بیان اهمیت این موضوع خوب است بدانیم که گفته میشود گروه‌هایی مانند گروه تروریستی داعش، ظرف شش ماه آموزش فشرده اعتقادی چنان با مهارت افکار شیطانی خود را به نیروهایش القاء می‌کرد که بسیاری از آنها در پایان کار، کاملاً برای انجام عملیات انتحاری آماده می‌شدند.
این در حالی است که به علل مختلف مانند؛ کم‌کاری، سوءمدیریت، ناتوانی، ناکارآمدی و بعضاً خیانت برخی از مدیران و مسئولین و متولیان نظام فرهنگی و تعلیم و تربیت، بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان ما پس از فراغت از آموزش‌هایی که (با احتساب تحصیلات عالیه) گاهی بیش از ۲۰ سال طول می‌کشد، نه‌تنها از رشد اعتقادی و اخلاقی بی‌بهره می‌مانند، بلکه از اصول و ارزش‌های اسلامی و اجتماعی که قبلاً از آن برخوردار بوده‌اند نیز فاصله می‌گیرند.
بنابراین اگر قرار باشد، تحولی در این زمینه رخ دهد، باید همزمان با تلاش برای گفتمان‌سازی در فضای مجازی، اصلاحات فوری و اساسی و عملی در همه حلقه‌های این زنجیره به‌خصوص در چند دستگاه مذکور به عمل آید، که البته این اصلاحات می‌تواند متناسب با موضوعات و اقدامات موردنظر در سه بازه زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برنامه‌ریزی و اجرا شود (راه‌کارهای مختلفی در این زمینه وجود دارد).
حال با عنایت به توضیحات فوق ممکن است چند سوال مطرح شود:
اول این که با توجه به توضیحات فوق، متهم ردیف اول بروز ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی از جمله آشوب‌های اخیر کیست؟
قطعاً در این رابطه باید گفت که صرفنظر از مشکلات نظام فرهنگی و تعلیم و تربیت، شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای و فضای مجازی بیشترین نقش را در بروز ناهنجاری‌ها داشته‌اند که همان‌گونه که اشاره شد، حاصل خلاء کاری بخش فرهنگی و نظام تعلیم و تربیت کشور است.
پرسش بعدی این است که با توجه به شرایطی که در آن قرار گرفته‌ایم، آیا با گفتمان فرهنگی در فضای مجازی میشود، آثار این خلاء کاری را بر طرف نمود؟
در پاسخ باید گفت که این اقدام بی‌تأثیر نخواهد بود و چنانچه به شکل صحیح و اصولی انجام شود، حداقل می‌تواند، وضعیت افراد انقلابی را تثبیت و بخشی از فریب‌خوردگان را نیز به مسیر درست هدایت نماید، اما با توجه به کم‌کاری‌هایی که داشته‌ایم و فرصت‌های زیادی که از دست داده‌ایم، فراگیر نمودن اثربخشی آن مشروط به تهیه پیش‌نیازها و اجرای همزمان سایر اقدامات است.
سوال دیگر این است که چه اقدامی می‌تواند به عنوان اولین گام در این رابطه فرآیند انجام کار را تسهیل نماید؟
در این مورد به مصداق ضرب‌المثل معروف ایرانی که می‌گوید؛ «جلوی ضرر را از هر کجا بگیری منفعت است»، باید از بازگشایی مجدد پیام‌رسان‌های خارجی نظیر؛ واتساپ و تلگرام و به‌خصوص پلتفرم‌هایی مانند؛ اینستاگرام، توئیتر و فیس‌بوک که متهم ردیف اول بروز ناهنجاری‌ها هستند، جلوگیری و یا حداقل تعامل با آنها در چارچوب قراردادهای رسمی و طبق شرایط و قوانین جمهوری اسلامی ایران، ضابطه‌مند شود.
الزامات و پیش‌نیازهای کار کدامند؟
- تعیین نحوه حکمرانی فضای مجازی که در گام نخست مستلزم تحلیل و شناخت صحیح از این فضا است و در گام دوم باید نسبت انقلاب اسلامی با این پدیده مشخص و شکل مواجهه انقلاب اسلامی با آن تعیین شود، گام بعدی شامل برنامه‌ریزی دقیق و اصولی برای ورود به این فضا با همکاری و همراهی همه دستگاه‌های ذیربط است.
- تأمین زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری از جمله؛ تسریع در راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات (اینترنت ملی)، تولید نرم‌افزارهای موردنیاز، تقویت پیام‌رسان‌های ایرانی، قانونگذاری و ضابطه‌مندسازی حضور در فضای مجازی، آموزش و فرهنگ‌سازی و ارتقاء سواد رسانه‌ای عمومی و امثال آن.
- تهیه نقشه راه با انجام اقداماتی نظیر؛ هدف‌گذاری و تعیین راهبردها، آسیب‌شناسی، شناسایی ظرفیتها و فرصت‌ها، طراحی ساختار و سازمان، تعیین مهمترین موضوعات کاری و نیازمندی‌های جامعه و کشور در شرایط کنونی، اولویت‌گذاری موضوعات، تقسیم کار و ایجاد گفتمان واحد.
- شناخت جامعه هدف اعم از؛ سفید (دوست)، خاکستری (بی‌طرف)، سیاه (دشمن) و همچنین تفکیک سنی آنها شامل؛ کودک، نوجوان، جوان، مسن و یا تفکیک جنسیتی زن و مرد و یا بی‌سواد و باسواد (عوام و خواص) و یا حتی مخاطب داخلی و خارجی.
- تعیین همکاران اعم از تولیدکنندگان محتوا مانند؛ حوزه‌های علمیه و روحانیون، دانشگاه‌ها و اساتید، بسیج و بسیجیان و سایر نخبگان و اهل قلم و نیز مشاوران و اساتید راهنما نظیر؛ اساتید روانشناسی، جامعه‌شناسی، کارشناسان مسائل دینی و اعتقادی، کارشناسان مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی نظامی و همچنین عوامل فنی و توزیع‌کنندگان.
- ایجاد هم‌افزایی و حمایت از فعالان واجدشرایط حاضر در فضای مجازی با اقداماتی مانند؛ تعیین اولویت‌ها برای گفتمان واحد، حمایت معنوی، حمایت مالی و امکاناتی، حمایت فنی و تجهیزاتی، حمایت نرم‌افزاری، اینترنت رایگان، تبلیغ و معرفی، انتشار تولیدات آنها، خدمات مشاوره‌ای و سایر اقدامات مشابه، ترجیحاً با سازماندهی در یک یا چند مجموعه متمرکز به شکل تخصصی در موضوعات مختلف.
- حمایت از پیام‌رسان‌های موجود ایرانی و تقویت آنها در زمینه‌های مختلف فنی و زیرساختی و ترجیحاً تخصصی کردن موضوع کاری آنها در زمینه‌های مختلف مثل؛ کسب و کار و تولید و تجارت، اخبار و اطلاع‌رسانی، فرهنگ و هنر، آموزش و فرهنگ‌سازی، ورزش و سرگرمی و سایر موضوعات.
- تعیین نوع حضور در فضای مجازی شامل؛ ایجابی (صرفاً اکتفا به بیان دستاوردها و نقاط قوت)، تدافعی یا پدافندی (برای خنثی‌سازی اثر اقدامات و تولیدات محتوایی دشمن در فضای مجازی)، پیشدستانه یا تهاجمی (از طریق تولید محتوای فاخر و هدفمند با آینده‌نگری و پیش‌بینی اهداف و حرکات آتی دشمن و نیازهای روز جامعه)
- کادرسازی و آموزش مجریان و متولیان گفتمان‌سازی در فضای مجازی.
توضیح: موفقیت در تولید محتوای حرفه‌ای و گفتمان‌سازی اثربخش، مستلزم استفاده از نظر تخصصی کارشناسان ذیربط در حوزه‌های مختلف مانند؛ کارشناسان دینی، کارشناسان جامعه‌شناسی، کارشناسان روانشناسی، کارشناسان اقتصادی و سایر موارد است.
مراحل گفتمان‌سازی:
- اعتمادسازی و یا احیاء و تقویت اعتماد عمومی؛ با توجه به تلاش چندده‌ساله دشمنان در جهت مقابله با انقلاب و ناکارآمد جلوه دادن نظام اسلامی و ایجاد ناامیدی در مردم، به نظر می‌رسد برای احیاء و تقویت اعتماد عمومی لازم است با تسریع در انجام اقداماتی مانند؛ اصلاح ساختاری و سیستمی، تشدید جریان مبارزه با فساد و برخورد با مفسدین، شفاف‌سازی فعالیت‌های اقتصادی، شفاف‌سازی حقوق مدیران و مسئولین، شفاف‌سازی آرای نمایندگان، کادرسازی و شایسته‌سالاری و یا اصلاح الگوی رفتاری مدیران متناسب با شرایط کارگزار دولت اسلامی، قانونمداری و اجرای قانون رفع تعارض منافع، ابتدا زمینه‌های لازم برای جلب نظر مخاطبین در مسیر گفتمان انقلاب اسلامی فراهم گردد.
- آگاه‌سازی عمومی؛ که می‌تواند پس از اعتمادسازی عمومی یا حتی همزمان با آن به راحتی برای روشنگری در زمینه موضوعاتی مانند؛ سواد رسانه‌ای و تبیین مسائل انقلاب اسلامی و سایر موضوعات محقق شود.
- آرمان‌سازی؛ پس از آگاه‌سازی عمومی باید آرمان‌سازی در جهت تحقق اهداف والای انقلاب اسلامی در میان‌مدت و بلندمدت صورت بگیرد.
- نهادینه‌سازی؛ بهبود و تثبیت دستاوردهای عملی و گفتمانی مستلزم هدایتگری مستمر و فراگیر در راستای اهداف و آرمان‌های موردنظر است که باید در این مرحله انجام شود.
- الگوسازی؛ مرحله بعدی در مسیر تحقق آرمان‌های انقلاب اسلامی، الگوسازی (مدل‌سازی) در زمینه‌ها و موضوعات مختلف نظیر؛ الگوی تعلیم و تربیت اسلامی، الگوی عدالت اسلامی، الگوی اقتصاد اسلامی؛ الگوی بانکداری اسلامی، الگوی کسب و کار اسلامی، الگوی تولید و تجارت اسلامی، الگوی دیپلماسی اسلامی، الگوی فرهنگ و هنر اسلامی و سایر موارد مشابه است.
- تمدن‌سازی؛ آخرین گام از مراحل گفتمان‌سازی به تمدن‌سازی اسلامی اختصاص دارد که در این مرحله باید تلاش‌ها بر غلبه تمدن اسلامی بر تمدن غربی متمرکز شود تا زمینه ترویج فرهنگ مهدویت و ظهور امام عصر (عج) و شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی فراهم گردد.
توضیح: منظور از تبیین، هرگونه گفتمانی است که بتواند در روشنگری افکار عمومی جامعه، افشای توطئه‌های دشمنان، بیان دستاوردهای انقلاب، رفع شبهات و شایعات و امثال آن، در جهت ایجاد و تقویت اتحاد و انسجام اسلامی و نیز پیشرفت کشور و تعالی جامعه مؤثر واقع شود.
روشهای گفتمان‌سازی:
- تمرکز بر اولویت‌ها – با توجه به انباشتگی مسائل و مشکلات موجود، در حال حاضر نمی‌شود همزمان به همه آنها پرداخت، لذا باید با اولویت‌گذاری مناسب، فعلاً بر مهمترین آنها متمرکز شد.
- مطالبه‌گری – برای کمک به سرعت بخشیدن امور و کار و تلاش مسئولین، باید به شکلی عمل نمود که امر به معروف و نهی از منکر و نیز مطالبه‌گری به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود.
- انتقال یا القاء غیرمستقیم – تجربه تابت کرده که در بسیاری از موارد، انتقال مستقیم مطالب می‌تواند نتیجه عکس داشته باشد، لذا باید هوشمندانه از روشهای القای غیرمستقیم بهره برد.
- تأکید و تکرار – در بسیاری از امور نهادینه‌سازی موضوع موردنظر مستلزم تأکید و تکرار است تا به یک نتیجه پایدار منتهی شود.
- روایت‌سازی و روایتگری واقعی – پاسخ به روایت‌سازی‌های جعلی دشمنان از تاریخ گذشته ایران به خصوص در مورد دستاوردهای دروغینی که به رژیم گذشته نسبت داده میشود، از طریق روایتگری واقعی وقایع برگزیده‌ای که اهمیت و اثرگذاری بیشتری دارد.
- تبیین و روشنگری – وضعیت حاضر بیانگر این واقعیت است که بسیاری از ابهامات موجود در افکار عمومی جامعه ناشی از ضعف ما در تبیین و روشنگری اصولی و به موقع بوده که باید برطرف شود.
- پرسش و پاسخ – با توجه به فرمایشات مکرر رهبر معظم انقلاب اسلامی، قطعاً در این رابطه اقداماتی نظیر برگزاری جلسات هم‌اندشی، کرسیهای آزاد‌اندیشی و امثال آن می‌تواند همزمان با فضای واقعی، در فضای مجازی هم کاربرد داشته باشد.
- همدردی – با توجه به شرایط تحمیل شده داخلی و خارجی به کشور، نمی‌شود با مخاطبین فقط با استفاده از روشهای سلبی ارتباط برقرار کرد، بنابراین برای گفتمان‌سازی موفق، گاهی نیاز است که با مخاطب اظهار همدردی شود.
- الگوسازی – با توجه به مشکلات مختلف ساختاری و سازمانی و سیستمی، الگوسازی در موضوعات و عرصه‌های مختلف، یکی دیگر از اقدامات لازم‌الاجرایی است که باید در بحث گفتمان‌سازی مورد توجه جدی قرار گیرد.
- اسطوره‌سازی – اسطوره‌سازی واقعی از چهره‌های اثرگذاری مانند؛ شهدا و دانشمندان و نخبگان، قهرمانان ورزشی و امثال آن نیز می‌تواند از مصادیق اقدامات غیرمستقیم برای گفتمان‌سازی باشد.
اقدامات قابل اجرا در فضای مجازی:
- گفتمان‌سازی مطالبات رهبر معظم انقلاب از جمله؛ فرایند پنجگانه تحقق اهداف انقلاب اسلامی (انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، دولت اسلامی، جامعه یا کشور اسلامی، تمدن نوین اسلامی)، نهضت علمی، اقتصاد مقاومتی و سایر موارد مشابه.
- تخصصی کردن موضوعات گفتمانی با رویکرد انقلابی و ارزشی و متناسب با نیازها و اولویت‌های جامعه در موضوعاتی مانند؛ (قرآن و نهج البلاغه، مهدویت، اخلاق اسلامی، مسائل عبادی، امر به معروف و نهی از منکر، اهداف و آرمان‌های انقلاب اسلامی، حجاب و عفاف، سبک زندگی، اقتصاد مقاومتی، کارآفرینی و اشتغالزایی، تولید و تجارت، محرومیت‌زدایی، دشمن شناسی، پاسخ به سوالات سیاسی، تاریخ انقلاب اسلامی، دستاوردهای انقلاب اسلامی و جهان اسلام، اخبار جبهه مقاومت، مسائل مربوط به جوانان، سرود و مداحی، شعر و موسیقی، ورزش و سلامت و حتی تفریح و سرگرمی و لطیفه)، به منظور ایجاد هم‌افزایی و هدایت و حمایت اصولی از فعالان این عرصه.
احمدرضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت
۱۲/۷/۱۴۰۱
نشانی الکترونیکی: ARH110@yahoo.com نشانی سایت: rahtooshe.com
