تصویر مفهومی دولت و کشور اسلامی در مکتب فرآیند تحقق اهداف انقلاب اسلامی (قسمت چهارم فرآیند تحقق اهداف انقلاب اسلامی)

بسمه تعالی

     در مکتب فرآیند تحقق اهداف اسلامی، ویژگی‌ها و معیارهای دولت و جامعه اسلامی به نوعی در امتداد یکدیگر قرار دارند، به این معنا که شکل گیری شاخصه‌های دولت اسلامی می‌تواند به ایجاد کشور یا جامعه اسلامی و نهایتاً به پیدایش تمدن نوین اسلامی منجر گردد، اما همین معیارها و شاخصه‌ها، خود به چند بخش نسبتاً مجزا از یکدیگر تقسیم می‌شوند.

     اولین گروه از این مولفه ها مُعرف ماهیت ارکان و تشکیلات یک حکومت اسلامی است و گروه دوم به مسئولین نظام اختصاص دارد و بیانگر ویژگی‌های رفتاری و اخلاق فردی مدیران نظام اسلامی است و دسته سوم نیز جنبه عمومی داشته و کل جامعه را در بر می گیرد.

     قبل از بیان ویژگیهای مورد اشاره در هریک از این سه بخش، لازم است، نگاهی گذرا داشته باشیم به یکی از تعاریف رهبر معظم انقلاب اسلامی از نظام اسلامی که به مرحله دوم از فرآیند تحقق اهداف اسلامی اختصاص داشته و در این تعریف به ویزگی‌های نظام به عنوان پیش نیازِ ورود به مراحل بعدی یعنی؛ دولت اسلامی، کشور یا جامعه اسلامی و تمدن اسلامی اشاره شده است: «منظور من در اینجا از نظام اسلامى، یعنى آن هویت کلى که تعریف مشخصى دارد، که کشور، ملت و صاحبان انقلاب، که مردم هستند، آن را انتخاب می‌کنند. … یعنى نظامى که در آن، مردم‌سالارى از اسلام گرفته شده است و با ارزشهاى اسلامى همراه است.»[۱]

    به عبارت دیگر مهمترین ویژگی‌ گام دوم چیزی نیست جز مردم سالاری توأم با ارزشهای اسلامی یا همان مردم سالاری دینی، که بر اساس انتخاب خود مردم شکل گرفته است، البته این موارد تنها ویژگی‌های مراحل پنجگانه تحقق اهداف انقلاب اسلامی نیستند و مبانی اسلامی سرشار از اصول و ارزشهایی است که تجمیع آنها می‌تواند تصویر کاملی از سیمای حکومت اسلامی به معنای واقعی کلمه را ارائه نماید و لذا بی شک آنچه در ادامه خواهد آمد، مهمترین ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی محسوب می‌شوند که امام خامنه‌ای(دامه) با توجه به مقتضیات زمان و اولویت‌های فعلی کشور، مورد اشاره قرار داده‌اند. اما معیارها و شاخصه‌های مطرح در مورد گامهای بعدی کدامند؟

الف- ویژگی‌های دولت اسلامی:

     مقتدای مسلمین جهان، دستیابی به ویژگی‌های دولت اسلامی را مستلزم رفتار عملی دستگاه حاکمه و مسئولین کشور در این جهت دانسته و معتقدند که تا بحال تلاشهای فراوانی در این زمینه صورت گرفته، لیکن این اقدامات را ناکافی می‌دانند و می‌افزایند: «اما دولت اسلامى‌ای که بتواند مقاصدى را که ملت ایران و انقلاب عظیم آنها داشت، تأمین کند، دولتى است که در آن رشوه نباشد، فساد ادارى نباشد، ویژه‌خوارى نباشد، کم‌کارى نباشد، بى‌اعتنایى به مردم نباشد، میل به اشرافى‌گرى نباشد، حیف و میل بیت‌المال نباشد و دیگر چیزهایى که در یک دولت اسلامى لازم است.»[۲]

     ایشان در بیان مفهوم رفتار عملی می‌فرمایند: «معناى شعار دولت اسلامى این است که ما مى‌خواهیم اعمال فردى، رفتار با مردم، رفتار بین خودمان و رفتار با نظامهاى بین‌المللى و نظام سلطه‌ى امروز جهانى را به معیارها و ضوابط اسلامى نزدیکتر کنیم.»[۳]

    رهبر معظم انقلاب(دامه) نتیجه این رویکرد را حاکمیت اسلام واقعی و ارزشهای والای انسانی دانسته و می‌افزایند: «اگر دولت به معناى واقعى کلمه اسلامى شد، آن‌گاه کشور به معناى واقعى کلمه اسلامى خواهد شد، عدالت مستقر خواهد شد، تبعیض از بین خواهد رفت، فقر بتدریج ریشه‌کن مى‌شود، عزّت حقیقى براى مردم به وجود مى‌آید، جایگاهش در روابط بین‌الملل ارتقاء پیدا مى‌کند، این مى‌شود کشور اسلامى.»[۴]

     به این ترتیب در اندیشه رهبری، دولت اسلامی دولتی است که عاری از: رشوه، فساد ادارى، ویژه‌خوارى، کم‌کارى، بى‌اعتنایى به مردم، حیف و میل بیت‌المال، میل به اشرافى‌گرى و امثال این ناهنجاریها باشد، به تعبیر رهبر انقلاب، متقابلاً دولت اسلامی محتوایی دارد که مبتنی بر ارزشها و اصول و مبانی اسلامی است و تحقق آنها در گرو رفتار و عملکرد مسئولین نظام قرار دارد.

ویژگیهای مسئولان نظام اسلامی:

     همانگونه که در بخش‌های قبلی اشاره شد، از نظر رهبر انقلاب اسلامی رمز موفقیت در این مسیر، کسب کامل معرفتهای اخلاقی و رفتاری از سوی مسئولین است، بنابراین در گام نخست، به کارگزاران نظام توصیه می‌کنند که: «هر کدام از شما تلاش کنید که برای این مسئولیتها خودتان را با الگوی اسلامی منطبق سازید، یعنی دینتان، تقوایتان، رعایتتان نسبت به حال مردم، رعایتتان نسبت به شرع، رعایتتان نسبت به بیت المال، اجتنابتان از خودخواهی‌ها و خود پرستی‌ها و رفیق بازی‌ها و قوم و خویش‌پرستی‌ها و اجتنابتان از تنبلی و بیکارگی و بی‌عملی و هوی و هوس و این چیزها مطابق با الگوی اسلام باشد، ….. ضوابط در دست همه ما هست امروز همه‌مان وظیفه داریم.»[۵]

     ایشان تمسک به اهل بیت(ع) و تبعیت از سیره علوی را گام دیگری برای موفقیت در این زمینه می‌دانند و ضمن بیان اوصاف کارگزاران نظام اسلامی، می‌فرمایند: «باید روح زندگی علوی یعنی عدالت، تقوا، پارسایی، پاکدامنی، بی‌پروایی در راه خدا و میل و شوق به مجاهدت در راه خدا را در خودمان زنده کنیم، باید به سمت اینها برویم، این کار اساسی ماست و به شما عرض کنم، در آن صورت کارآمدی جمهوری اسلامی هم مضاعف خواهد شد.»[۶]

     ایشان با تواضع تمام، خودشان را نیز متذکر می‌شوند و چنین بیان می‌کنند: «من و امثال من اگر خودمان صادق باشیم، مى‌توانیم مردم را صادق بار بیاوریم. اگر خود ما اسیر هوى‌ و هوس نباشیم، مى‌توانیم مردم را آزاد از هوى‌ و هوس بار بیاوریم. اگر ما شجاع باشیم، مى‌توانیم مردم را شجاع بار بیاوریم. اگر من و امثال من اسیر هوى‌ و هوس و دنبال طمع و بنده و ذلیلِ ترس و طمع خود بودیم، نمى‌توانیم مردم را با فضایل بار بیاوریم.»[۷]

     قبلاً اشاره شد که معیارهای دولت اسلامی از دو زاویه قابل بررسی است، یکی ماهیت ساختاری ارکان و اجزای دولت اسلامی که به اختصار توضیح داده شد و دیگری ویژگیهای اخلاقی و رفتاری مدیران و کارگزاران نظام اسلامی که با عنایت به بیانات مقام معظم رهبری، اهم آنها در مفاهیم ذیل خلاصه می‌شوند؛ تقوا، عدالت، صداقت، پارسایی، پاکدامنی، بی‌پروایی و شجاعت و مجاهدت در راه خدا و رعایت شرع، رعایت بیت المال و رعایت مردم و همچنین تطبیق دین و تقوا با الگوی اسلامی و در یک کلام، گزینش زندگی علوی و متقابلاً اجتناب از تنبلی و بیکارگی و بی‌عملی و هوی و هوس، خودخواهی‌ها، ترس و بنده و ذلیلِ طمع بودن.

ویزگی‍های کشور یا جامعه اسلامی:    

     مقام معظم رهبری(دامه) ویژگی‌های یک تشکیلات مُتصف به ارزشهای اسلامی را اینگونه توصیف می کنند: «کشور اسلامى یعنى کشورى که اسلامِ حیات‌بخش، اسلامِ نشاط‌آور، اسلامِ تحرک‌آفرین، اسلامِ بدون کج‌اندیشى و تحجر و انحراف، اسلامِ بدون التقاط، اسلامِ شجاعت‌بخش به انسانها، و اسلامِ هدایت کننده‌ى انسانها به سوى علم و دانش بر آن حاکم است؛ اسلامى که با همان شکلى که در قرن اولِ اسلامى به آن عمل شد، توانست یک مجموعه‌ى پراکنده را به اوج تمدن تاریخى و جهانى برساند»[۸]

     تصویر رهبر معظم انقلاب(دامه) از جامعه یا کشور اسلامی، تصویری است روشن و جامع که در بردارنده ویژگی‌ها، اصول و ارزش‌های اسلامی است، ایشان جامعه اسلامی را در یک تعریف کلی به این شکل بیان می‌کنند: «جامعه‌ى اسلامى یعنى چه؟ یعنى جامعه‌اى که در آن، آرمانهاى اسلامى، اهداف اسلامى، آرزوهاى بزرگى که اسلام براى بشر ترسیم کرده است، تحقق پیدا کند. جامعه‌ى عادل، برخوردار از عدالت، جامعه‌ى آزاد، جامعه‌اى که مردم در آن، در اداره‌ى کشور، در آینده‌ى خود، در پیشرفت خود داراى نقشند، داراى تأثیرند، جامعه‌اى داراى عزت ملى و استغناى ملى، جامعه‌اى برخوردار از رفاه و مبراى از فقر و گرسنگى، جامعه‌اى داراى پیشرفتهاى همه‌جانبه، پیشرفت علمى، پیشرفت اقتصادى، پیشرفت سیاسى و بالاخره جامعه‌اى بدون سکون، بدون رکود، بدون توقف و در حال پیشروى دائم.»[۹]

     ایشان باردیگر در یکی از سخنرانی‌هایشان به شکل گذرا همان ویژگی‌ها را مورد تاکید قرار داده و می‌فرمایند: «همان جامعه اسلامی‌ای که من چند روز قبل از این در کرمانشاه تصویر و تشریح کردم؛ آن عدالت، آن مردم سالاری به معنای واقعی، آن کرامت انسانی، آن آزادی اسلامی.»[۱۰]

     در بیان رهبری؛ جامعه‌ی منزه از کج‌اندیشى، تحجر، انحراف و بدون التقاط همان جامعه‌ای است که به عنوان جامعه اسلامی شناخته می‌شود و مهمترین معیارهای آن عبارتند از: شجاعت‌بخش به انسانها، هدایت کننده‌ى انسانها به سوى علم و دانش، جامعه‌اى آرمانى با اهداف اسلامى، محقق کننده آرزوهاى بزرگ اسلامی براى بشر، جامعه‌ى عادل و برخوردار از عدالت، جامعه‌ى آزاد، جامعه‌اى مبتنی بر مردم سالاری دینی، جامعه‌اى عزتمند و دارای استغناى ملى، جامعه‌اى برخوردار از رفاه و مبراى از فقر و گرسنگى، جامعه‌اى داراى پیشرفتهاى همه‌جانبه، پیشرفت علمى، پیشرفت اقتصادى، پیشرفت سیاسى دارای کرامت انسانی و آزادی اسلامی و بالاخره جامعه‌اى بدون سکون، بدون رکود، بدون توقف و در حال پیشروى دائم.

مبانی پدیدآورنده مکتب فرآیند:

     تردیدی وجود ندارد که بیانات و رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامه) و ژرف اندیشی و شناخت درست ایشان از نیازها و الزامات جهان معاصر، ریشه در اصول و ارزشهای اسلامی و تمسک رهبر انقلاب به فقه اسلامی و سیره و روش پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) داشته و متأثر از رابطه قوی معنوی ایشان با آفریدگار جهان هستی است و تداوم پیروی از نگاه استراتژیک بنیانگذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) نیز در شکل گرفتن این نگاه عمیق، نقش اساسی داشته است.

     به همین دلیل است که ایشان همواره بر ضرورت فهم کارساز از مبانی اسلامی تاکید داشته و با خطاب قرار دادن علما و اندیشمندان جهان اسلام می‌فرمایند: «در یک صحنه‌ى دیگر، ما به فهم مباحث اسلامى به شکل کارساز براى مسائل دنیاى این قرن نیاز داریم. امت اسلامى در طول قرنها – یعنى در دوران انزواى اسلام – کمتر با مسائل واقعى مواجه شد؛ اما امروز ما با مسائل بسیارى که وضع زمان و پیشرفتهاى علمى بر ما تحمیل می‌کند مواجهیم؛ ما باید براى اینها از متن اسلام جواب پیدا کنیم. اسلام مطمئناً براى همه‌ى نیازهاى بشر پاسخ دارد؛ این ما هستیم که بایستى با ابتکار و استعداد، این جوابها را پیدا کنیم و در مقابل بشرِ سؤال کننده بگذاریم؛ این کارِ علما و متفکران است.

     البته در این کار بایستى بشدت مراقب بود که تحت تأثیر فشارهاى تحمیل شده‌ى از طرف فرهنگ رایج جهانى قرار نگیریم. آنچه که ما به دست می‌آوریم، باید در چارچوب عبودیت خدا باشد؛ چون صراط مستقیم، صراط عبودیت است؛ بایستى در چارچوب عبودیت الهى باشد، طبعاً باید بگردیم و حکم خدا را پیدا کنیم. ….. ما مسلمانان بایستى در مقابل تهاجم و هوچی‌بازى غرب و تبلیغات غربى بایستیم، تا بتوانیم راهمان را پیش ببریم. اینطور نباشد که اگر آنها به ما گفتند شما مرتجعید، خود ما هم واقعاً باور کنیم که مرتجعیم؛ کأنه در دلمان قبول کرده‌ایم که مرتجع هستیم!.»[۱۱]

     امام خامنه‌ای ضمن یادآوری اقیانوس عظیم مبانی اسلامی، تولید فکر و پرورش انسان را دو عنصر اساسی برای ایجاد تمدّن اسلامى معرفی می‌کنند و در تشریح عنصر تولید علم اظهار می‌دارند: «فکر اسلامى مثل یک دریاى عمیق است؛ یک اقیانوس است. هر کس که لب اقیانوس رفت، نمی‌تواند ادّعا کند که اقیانوس را شناخته است. هر کس هم که نزدیک ساحل پیش رفت و یا چند مترى در آب در یک نقطه‌اى فرو رفت، نمی‌تواند بگوید اقیانوس را شناخته است. سیْر در این اقیانوس عظیم و رسیدن به اعماق آن و کشف آن، که از کتاب و سنّت همه‌ى اینها استفاده می‌شود، کارى است که همگان باید بکنند؛ کارى است که در طول زمان باید انجام گیرد. تولید فکر در هر زمانى متناسب با نیاز آن زمان از این اقیانوس عظیم معارف ممکن است.

     یک روزى حرفهاى مرحوم شهید مطهّرى که مطرح می‌شد، به گوش بعضى ناآشنا می‌آمد. حرفهاى شهید مطهّرى، حرفهاى دین بود؛ حرفهاى قرآن بود؛ حرفهاى اسلامى بود؛ اما بسیارى از کسانى که با دین و قرآن و اسلام هم سر و کار داشتند، با آن حرفها آشنایى نداشتند! در همه‌ى زمانها این امکان براى متفکّران آگاه، قرآن‌شناسان، حدیث‌شناسان، آشنایان با شیوهى استنباط از قرآن و حدیث، آشنایان با معارف اسلامى و مطالبى که در قرآن و در حدیث اسلامى و در سنّت اسلامى هست، وجود دارد که اگر به نیاز زمانه آشنا باشند، سؤال زمانه را بدانند، درخواست بشریّت را بدانند، می‌توانند سخن روز را از معارف اسلامى بیرون بیاورند. حرف نو همیشه وجود دارد؛ تولید فکر، تولید اندیشه‌ى راهنما و راهگشا براى بشریّت.»[۱۲]

      درجایی دیگر این موضوع را اینگونه یادآور می‌شوند: «در تعالیم امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه، همه‌ى اینها وجود دارد …… اینها که تغییرپذیر نیست. درس امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه ناظر به این چیزهاست. این اصالتها و این ثوابتِ حیات بشرى در طول تاریخ را امیرالمؤمنین بیان مى‌کند؛ ما آنها را مى‌خواهیم.»[۱۳]

     از آنجا که متأسفانه هم اکنون بسیاری از افراد خودباخته در قشر تحصیلکرده و حتی اندیشمندان و صاحبنظران کشور کاملاً تحت تأثیر نظرات و دیدگاههای غربی و شرقی قرار دارند، لذا رهبر معظم انقلاب، ضمن نفی دموکراسی با مفهوم غربی، به این شکل ضرورت توجه به مفاهیم و مبانی اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهند: «اگر ما می‌گوئیم آزادى، مقصودمان همان حرفهائى نیست که آنها میگویند؛ همان دموکراسىِ دروغین، من با قاطعیت عرض می‌کنم، دموکراسى‌اى که امروز در غرب رائج است – حالا یک جاهائى استثناء است – عمدتاً این دموکراسى دروغین است، واقعى نیست. پس منظور ما مفاهیمى است برگرفته‌ى از منطق اسلام و قرآن و آنچه که در معارف اسلامى است.»[۱۴]

     ایشان در پاسخ به سوأل یکی از دانشجویان حاضر در یکی از سخنرانی‌هایشان، در مورد چگونگی آگاهی از نظرات و دیدگاههای حضرت امام(ره) در مورد مسائل مربوط به اسلام و انقلاب اسلامی، دانشجویان را به مطالعه و بررسی بیانات مکتوب ایشان دعوت نموده و می‌افزایند: «مجموع این حرفها، نظر امام است ….. واقعاً گروه‌هاى کارى در زمینه‌هاى مختلف، نظر امام را استنباط کنند، از گفته‌هاى امام به دست بیاورند.»[۱۵]

     همانگونه که توضیح داده شد، مجموع بیانات فوق مؤید این نکته است، «مکتب فرآیند» ادامه همان مسیری است که حضرت امام(ره) در قالب انقلاب اسلامی ترسیم نموده و مردم پیوسته با حضور در صحنه‌های مختلف، به دفاع و حمایت از دستاوردهای آن در برابر دشمنان پرداخته‌اند.

احمدرضا هدایتی

کارشناس ارشد مدیریت

۱۰/۱۰/۹۲