ناکامی مکرر دشمنان دین خدا در مصاف با جبهه اسلام در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی سبب شده تا امروز نظام استکبار از هر ابزار و روش ناجوانمردانهای برای استحاله فکری و تسخیر فکر و ذهن مسلمین بهره برده و با کنار هم گذاشتن راست و دروغ، از هر موضوع مستند و غیرمستند و هر مطلب واقعی یا کذبی برای شبهه افکنی و ایجاد تردید در مبانی و پایههای اعتقادی مسلمانان و بهویژه شیعیان و همچنین تخریب افکار عمومی جهان، علیه اسلام سوءاستفاده نماید.
تعدد زوجات پیامبر اسلام(ص) و برخی از ائمه معصومین(ع) یکی از موضوعاتی است که اگرچه در گام نخست ترور شخصیتی پیشوایان شیعه را هدف قرار داده است، اما در واقع بزرگنمایی و دامن زدن به این موضوع دستاویزی است برای ارائه تصویری مخدوش و غیر واقعی از موضوعی که اصل اسلام را نشانه رفته و قضاوت در مورد آن مستلزم آگاهی از واقعیاتی است که شاید بسیاری از افراد جامعه از فلسفه و میزان صحت و سقم آن اطلاع کافی نداشته باشند.
در واقع همین ویژگی یعنی ضعف اطلاعات دینی مسلمین است که زمینه سوءاستفاده دشمن بهویژه شبکههای ماهوارهای از این موضوع و موضوعات مشابه آن را فراهم میسازد و این در حالی استکه نه تنها بسیاری از ادعاهای دشمن در این موارد غرضورزانه و غیرواقعی است، بلکه عمدتاً اغراقآمیز و توأم با پرهیز از بیان واقعیاتی است که ذکر آنها میتواند مانع از انحراف جامعه نسبت به موضوع گردد.
قبل از ورود به بحث باید به یاد داشته باشیم که تعدد زوجات موضوعی نیست که به جهان اسلام اختصاص داشته باشد یا فقط بین اعراب متداول باشد، بلکه در واقع این موضوع به اَشکال گوناگون و در جوامع مختلف مصداق داشته است، با این تفاوت که این رویکرد در برخی از جوامع از جمله؛ جوامع غربی به شکل کاملاً نامشروع و بعضاً غیرقانونی، صرفاً در قالب روشهایی مانند؛ بردهداری و بهرهکشی جنسی و ارتباط موقت مردان با زنان متعدد نمود یافته و با نگاهی ابزاری همانند کالایی مصرفی با وی رفتار شده است و در برخی از جوامع مانند؛ جوامع اسلامی با نگاهی انسانی و شریکی دائمی برای زندگی، مورد توجه قرار گرفته است.
البته این مفهوم بدان معنی نیست که هیچ نقصی در تعدد زوجات اعراب وجود ندارد و یا در هر موقعیت و شرایطی این موضوع میتواند، توجیه منطقی داشته باشد، بلکه هدف بیان این واقعیت است که تعدد زوجات در صدر اسلام کاملاً توجیهپذیر و تابع شرایط خاص خود بوده و با ارتقاء موقعیت و جایگاه زن در جوامع اسلامی، بهتدریج بر ارزشهای انسانی و اجتماعی موضوع افزوده و از ناهنجارهای آن کاسته شده است.
اما واقعیت کدامست و فلسفه و علت تعدد زوجات در اسلام چیست؟
رسول گرامی اسلام (ص) یکی از شخصیتهای اسلامی هستند که در این زمینه بیش از دیگران مورد اتهام و نسبتهای ناروا قرار گرفتهاند، لذا قبل از ورود به بحث، ذکر این نکته ضروری است که؛ پیامبر اسلام (ص) تا ٢۵ سالگی مجرد بودند و در ٢۵ سالگی با حضرت خدیجه (س) ازدواج میکند تا زمان وفات حضرت خدیجه یعنی به مدت ۲۵ سال، ایشان تنها همسر پیامبر (ص) بودند.
پیامبر (ص) تا ٣ سال در سوگ حضرت خدیجه همسری اختیار نکردند و سرانجام در ۵٣ سالگی با «سوده بنتزمعهبنقیس» که بیوهای ۵٠ ساله و بدونسرپرست است، ازدواج کردند و تا ٣ سال یعنی تا ۵۶ سالگی سوده تنها همسر پیامبر (ص) بود.
پیامبر (ص) در هفتسال آخر حیات خود به دلایل مختلف سیاسی و اجتماعی، ١١ همسر دیگر برگزیند که تعدادی از آنان به دلیل کهولتِ سن فوت کردند و تمامی پرسشهایی که در مورد همسران پیامبر (ص) مطرح است در مورد همین هفتسال آخر زندگی ایشان است.
چند نکته قابل تأمل در این زمینه:
- این هفتسال از پر مشغلهترین دوران حیات پیامبر (ص) است. مشکلات داخلی مدینه، چون اختلافهای اوس و خزرج، مهاجر و انصار، یهودیان داخل مدینه با مسلمین از یک طرف، و تربیت مردم تازه مسلمان این شهر، یکی از صدها مشکلات پیامبر (ص) در این هفتسال است. در شرایطی که مدینه هر لحظه در معرض هجوم قبایل اطراف است، لاجرم پیامبر (ص) و یارانش مدام در حال آمادهباش جنگیاند.
- تعدادی از این زنان از جمله؛ سوده بنتزمعه، زینب بنتخزیمه، امسلمه، ماریه قبطیه، بیوه و یا بیسرپرست هستند که از مکّه یا شهرهای دیگر به مدینه پناهنده، و یا فرستاده شدهاند. لذا در مدینه از حمایت اقوام خود نیز بیبهرهاند.
- مابقی این زنان و دختران هم با درخواست پیامبر (ص) یا پیشنهاد پدرانشان به عقد ایشان درآمدند و پیامبر (ص) نیز این وصلتها را پذیرفتند تا با کمترین خونریزی، صلح و سازش را با آنان برقرار نموده و روابط خصمانۀ آنها یا قبائل آنها تلطیف شود.
- عایشه و حفصه که دختران دو تن از بانفوذترین مهاجران مکّه یعنی ابوبکر و عمر بودند و همچنین رمله دختر بزرگترین دشمن پیامبر (ص) یعنی ابوسفیان بود، زینب بنتجحش از بنیمخزوم که یکی از پرنفوذترین طوایف قریش بود. ریحانه و صفیه که دختران سران دو قبیلۀ یهودی بودند و جویریه که دختر یکی از سران قبیله خزاعه بود و بعد از آن وصلت، خزاعه یکی از متحدین استراتژیک مسلمانان شدند، از جمله این مواردند.
- در این هفتسال که پیامبر حکومت شهر مدینه را دارد و سال به سال از لحاظ سیاسی قویتر میشود، بزرگان انصار (ساکنان اصلی مدینه) حاضر بودند که جوانترین و زیباترین دختران خود را به عقد پیامبر درآورند. اما در میان این ١١ همسر، هیچ زن انصاری دیده نمیشود، چرا که در مورد زنان انصار هیچیک از دو دلیل اجتماعی و سیاسی پیش گفته وجود ندارد.
- بنابراین ازدواجهای ١١ گانۀ پیامبر (ص) در این مدّت، نهتنها رنگی از لذّتجویی ندارد، بلکه ایثاری شگرف از این روح متعالی است که حتی از خصوصیترین و شخصیترین امور زندگی خود یعنی زناشویی، در خدمت اهداف انسانی و الهی خود میگذرد.
نکات تکمیلی مربوط به تعدد زوجات در اسلام:
- از دیرباز تعدد زوجات بین اعراب، یک سنت متداول و پذیرفته شده تلقی میشده و داشتن همسر و فرزند بیشتر بهخصوص فرزند پسر برای آنها مایه افتخار و مباهات نسبت به دیگر قبائل بوده است، در واقع در آن دوران خانوادهها تلاش میکردند تا با تصاحب همسران متعدد و آوردن فرزندان بیشتر، علاوه بر اینکه فرصت بهتری را جهت کسب درآمد بالاتر برای خود فراهم کنند، شرایط را برای تربیت و بکارگیری پسران جنگاور برای مقابله با تهاجم احتمالی سایر قبائل و حفظ حیات خود نیز تضمین نمایند.
- بخشی از آنچه در ردیف همسران اعراب قرار داشتهاند نیز، در واقع همان کسانی هستند که در آن زمان به عنوان کنیز در خدمت صاحبان خود قرار میگرفتند و برخی از آنها به دلایل مختلف از جمله؛ نداشتن سرپرست یا عدم برخورداری از سرپناه و امکانات زندگی، همسری صاحبان خود را نیز پذیرفتهاند.
- برخی از همسران پیشوایان شیعه در صدر اسلام نیز کنیزانی هستند که توسط ارادتمندان یا حکام و افراد متمول به پیامبر(ص) یا ائمه معصومین(ع) هدیه شدهاند، یا با هدف رهایی آنها از اسارت توسط این بزرگواران از برده فروشان و صاحبان آنها خریداری شدهاند و در همان زمان و یا پس از آزادی بنا بر پیشنهاد خودشان به عقد ایشان درآمدهاند.
- زنان بیسرپرست و بیوهای که همسرانشان را در جنگها یا سایر حوادث از دست داده و معمولاً سالخورده و ناتوان بودند، گروهی دیگر از کسانی هستند که با هدف حمایت از آنها به همسری پیامبر (ص) یا ائمه(ع) مفتخر شدهاند.
- نکته قابل تأمل دیگر این استکه برخلاف آنچه اکنون متداول است، در صدر اسلام معمولاً درخواست ازدواج از سوی زنان صورت میگرفته و خیلی از زنان آرزوی ازدواج با این بزرگواران را داشته و با اصرار خودشان با ایشان ازدواج میکردند.
- در ساختار قبائلی قوم عرب، نسبت فامیلی اعم از سببی یا نسبی با بزرگان و شخصیتهای اجتماعی، عاملی در جهت افزایش قدرت یا کسب موقعیت اجتماعی برتر و نیز مؤلفهای برای ایجاد و حفظ اتحاد و انسجام بین قبائل تلقی گردیده و حتی گاهی همین وابستگیها، به عاملی برای فخرفروشی تبدیل میشده است، از همین رو برخی از همسران این بزرگواران شامل کسانی میشوند که با هدف ایجاد اتحاد بین مسلمین به عقد آنها درآمدهاند و گروهی نیز در ردیف کسانی قرار دارند که با همین نیت و بنا بر درخواست پدرانشان، همسری پیامبر(ص) یا ائمه معصومین(ع) را برگزیدهاند.
به این ترتیب و با توجه به توضیحات ارائه شده، ذکر چند نکته در این رابطه ضروری است؛
اولاً بهرغم تمام شبههافکنیها و شایعات مطرح شده، تعداد همسران بیشتر معصومین(ع) در حد دو و حداکثر چهار نفر بوده و برخی از آنها نیز تا پایان عمر مبارکشان بیش از یک همسر اختیار نکردهاند.
ثانیاً تعدد همسران آنها متناسب با شرایط جامعه متفاوت بوده است، بهعنوان مثال؛ در اوایل ظهور اسلام که سرزمینهای اسلامی شاهد جنگ و درگیری بیشتری بود و تعداد افراد (زنان و کودکان) بیسرپرست در جامعه افزایش یافته بود و مردم از نظر معیشتی در شرایط فقر شدید قرار داشتند، طبیعتاً وظیفه رهبری امت اسلامی اقتضاء میکرد، تا سرپرستی آنها را بر عهده بگیرند.
ثانیاً بر اساس روایات موجود در منابع اسلامی، برخی از آمارهای ذکر شده در منابع موجود (حتی در منابع شیعی) به خصوص در مورد امام حسن(ع) کذب محض و صرفاً شایعاتی است که توسط حکام وقت و در جهت ترور شخصیتی آن بزرگواران در جامعه مطرح و به تدریج به یک باور عمومی تبدیل شده است، یکی از دلایل نقض آمارهای مورد اشاره این استکه حتی با احتساب یک فرزند به ازای هر همسر، هیچگاه و به هیچوجه تعداد فرزندان این بزرگواران با تعداد همسران ادعا شده در مورد ایشان، تناسب نداشته است.
این مورد در رابطه با پیامبر اسلام(ص) نیز مصداق داشته است، زیرا همانطور که توضیح شد، اصولاً آن حضرت تا سن ۲۵ سالگی ازدواج نکردند و بعد از آن نیز تا سن ۵۳ سالگی که حضرت خدیجه(س) در قید حیات بودند، هرگز با زن دیگری ازدواج نکردند و ثانیاً بنا بر روایات معتبر، تعداد همسران ایشان اعم از زنان سالخورده و ناتوان، کنیزکان اهدایی و یا زنان و دخترانی که بنا بر درخواست پدرانشان به عقد ایشان درآمدهاند، حداکثر از ۱۵ نفر تجاوز نکرده است، که همگی آنها قبل از نزول حکم حرمت ازدواج دائم با بیش از ۴ زن انجام شده است.
همانگونه که اشاره شد؛ ازدواج های پیامبر(ص) برای اهداف والایی مثل؛ نجات سوده و امحبیبه دختر ابوسفیان از افتادن در دامن قبایل کافر و مشرک و یا برای تحکیم روابط با قبایل بزرگ عرب و جلب حمایت آنان از طریق ازدواج با زنانی مانند؛ عایشه و حفصه صورت گرفته است، حفظ مقام و آبروی بعضی از زنان با شخصیت مانند؛ زینب بنت جحش و نیز جبران زحمتها و رفع نگرانی و سرپرستی از یتیمان آنان در مورد کسانی مانند؛ ام سلمه دلیل دیگر تعدد زوجات پیامبر(ص) است. باطل کردن حکم جاهلی درباره عدم امکان ازدواج با همسر مطلقه یا بیوهی پسرخوانده از جمله؛ زینب بنت جحش و همچنین آزادی اسیران جنگی و تحکیم مبانی اسلام در قبایل غیر مسلمان از طریق ازدواج با جویریه و صفیه و امثال آن بوده است.
بنا بر روایات موجود عایشه تنها دختری است که در سن بین ۱۷ تا ۲۴ سالگی به درخواست خلیفه اول به عقد پیامبر(ص) درآمده است، البته برخی از مورخان و کارشناسان دینی بیوه بودن حضرت خدیجه (س) را نیز رد نموده و بر اساس مطالعاتی که انجام دادهاند، معتقدند این موضوع و حتی بیشتر بودن سن ایشان نسبت به پیامبر(ص)، با اهداف خاص از سوی مغرضین صورت گرفته است، اما در مورد سایر همسران پیامبر اتفاق نظر وجود دارد که همگی آنها زنان بیوه و بیسرپرستی بودهاند که از این طریق تحت حمایت ایشان قرار گرفتهاند.
رابعاً همانگونه که اشاره شد، از گذشته دور، تعدد زوجات بین اعراب، رسمی رایج بوده است، بهگونهای که در اکثر موارد، زنان فعلیِ فرد با رضایت و حتی اشتیاق کامل در انتخاب و عقد همسر جدید برای شوهرانشان مشارکت میکردند و هماکنون نیز این رفتار در بین بسیاری از اعراب از جمله اعراب ایران مرسوم است، به همین دلیل اسلام نیز با درنظر گرفتن مصالح جامعه و توجه به این نکته که معمولاً جمعیت زنان نسبت به مردان به علل مختلف از جمله؛ حضور در جنگ فزونی دارد، این موضوع را نهی نکرده است.
و نهایتاً اینکه نسبت دادن همسری چند زن به یک مرد در صدر اسلام، لزوماً به معنای تقارن حضور همزمان همه آنها با یکدیگر نبوده است، بلکه در اکثر موارد، ازدواج مجدد پس از مرگ یک زن و گاهی نیز پس از طلاق زنان ناسازگار و یا زنانی که به ایشان تحمیل شده بود، صورت میگرفته است.
امروز پیامدهای مخالفت و حذف این سنت دیرینه یعنی تعدد زوجات از جامعه نشان میدهد که بخش عمدهای از ناهنجاریها و مشکلات اخلاقی عصر حاضر در زمینه خیانت همسران به یکدیگر و همچنین علت گسترش مسائل غیراخلاقی و نیز ظهور پدیده زنان خیابانی را باید ناشی از نفی این ضرورت اساسی و سرکوب غریزهای دانست که بر مبنای توافقی نانوشته بین زنان و مردان جامعه امروز شکل گرفته است، توافقی که زن از ترس پیدا شدن سر وکله رقیب در قالب کلفت(کنیز)، قبول کرده که مسئولیت کارِ خانه را شخصاً بر دوش بگیرد و مقابلاً مرد نیز پذبرفته که از تعدد زوجات اجتناب نماید.
احمدرضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت
۸/۸/۹۴
نشانی الکترونیکی: ARH110@yahoo.com نشانی سایت: rahtooshe.com – تلفن تماس ۰۹۱۲۶۱۰۱۳۷۳