متاسفانه علی رغم رشد و توسعه شگرف فن آوریهای نوین و پیچیدگی و تنوع فعالیتهای جاری در عرصه های مختلف صنعتی، عمرانی، کشاورزی، خدماتی، آموزشی و سایر موضوعات مشابه و سرعت یافتن فعالیتهای سازندگی و تولیدی در سطح جهان، اکثر کشورهای جهان سومی و حتی بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ایران، از اطلاعات لازم و افراد متخصص کافی برای ارزیابی و تعیین ارزش واقعی کالا و محصولات مورد نیاز دستگاهها و هزینه منطقی ساخت انبوه پروژه های دولتی برخوردار نیستند و فرآیند برآورد هزینه ها در این زمینه و حتی قیمت گذاری کالا و خدمات در بازار نیز در اکثر موارد همچنان بدون اعمال نظارت کافی و به شکل سنتی و بدون استفاده از استانداردهای معمول و اصول و ضوابط علمی و روشن صورت می گیرد.
دولت جمهوری اسلامی ایران برای پیشگیری از بروز عوارض ناشی از ارائه برآورد هزینه های غیرواقعی از سوی پیمانکاران و عرضه کنندگان کالا و خدمات و در راستای هدفمندسازی فرآیند تخصیص منابع و افزایش بهره وری، ضمن اعطای اختیارات لازم به مدیران برای استفاده مناسب از منابع تخصیصی در برنامه های پنجساله از جمله برنامه پنجساله پنجم، کلیه دستگاه ها را ملزم نموده تا در تمام موارد ممکن، برآورد منطقی هزینه تامین کالا و خدمات یا اجرای پروژه های دولتی را به عنوان یک وظیفه قانونی به طور جدی مورد توجه قرار دهند و با نظارت دقیق بر فرآیند تهیه و تولید محصول و ارزیابی نتیجه نهایی، از افزایش غیر منطقی قیمتها جلوگیری نمایند.
اما از یک سو کم توجهی برخی از مسئولین دستگاههای اجرایی به این موضوع و از سوی دیگر فقدان سازوکار مناسب برای اجرای این وظیفه بسیار مهم در نظام اداری، سبب شده تا زمینه برای سوء استفاده افراد فرصت طلب فراهم و بعضی از پیمانکاران و فروشندگان با ارائه برآوردهای غیر واقعی، خواسته یا ناخواسته به افزایش نرخ تورم و گرانی در کشور دامن بزنند.
البته غفلت از این موضوع یعنی ایجاد سازوکار مناسب و استفاده از افراد متخصص برای برآورد هزینه ها، در بسیاری از موارد برای خود تولید کنندگان کالا و خدمات نیز مشکلاتی را به همراه داشته است، تا جایی که تعداد زیادی از شرکتها و موسسات به علت عدم توانایی در تهیه برآورد درست و منطقی از هزینه های تولید یک محصول یا اجرای یک پروژه، با زیانهای هنگفت و یا حتی ورشکستگی مواجه شده اند.
این معضل نه تنها اتلاف سرمایه های بخش خصوصی و کاهش فرصتهای شغلی برای جوانان را به همراه داشته، بلکه دولت و مجموعه جامعه را نیز در ابعاد مختلف با افزایش هزینه های نا متعارف و ضرر و زیانهای مادی و معنوی فراوان ناشی از افزایش قیمت کاذب و در نتیجه تورم و رکود در بخش تولید درگیر ساخته است.
به همین دلیل باید پذیرفت که شناخت و نظامندسازی فرآیند برآورد دقیق و منطقی هزینه تولید کالا و خدمات یا محاسبه هزینه واقعی اجرای یک پروژه که از آن با کمی تفاوت در نوع اقدام، با عناوین مختلفی مانند، آنالیز قیمت، برآورد و متره، ارزشگذاری یا قیمت گذاری نام برده می شود، ضرورت اجتناب ناپذیری است که نیازمند سیاستگذاری و بازنگری روشها و تصریح قوانین مربوط بوده و می تواند در تعدیل قیمت کالا و خدمات و کاهش هزینه های دولت و همچنین کمک به نهادینه سازی فرهنگ اقتصاد مقاومتی در کشور، نقش اساسی داشته باشد.
اگرچه تشریح ابعاد و مراحل مختلف موضوع مذکور در این مقوله نمی گنجد، اما برای درک بهتر مطلب و آگاهی بیشتر از تنوع و پیچیدگی موضوع، در ادامه به برخی از الزامات و جنبه های کار در ایــن رابطه، اشاره می شود.
دیدگاه های موجود در این زمینه- در اکثر منابع علمی دیدگاه های مطرح برای برآورد هزینه در چهار گروه کلی شامل: قیمت گذاری آینده نگر، قیمت گذاری گذشته نگر، قیمت گذاری دقیق و قیمت گذاری واقع بینانه دسته بندی و کاربرد هریک بطور مفصل تشریح شده است.
انواع هزینه– هزینه ها نیز به اشکال مختلف مانند: هزینه های مستقیم و غیر مستقیم، هزینه های ثابت و متغیر، هزینه های سربار، هزینه های کارخانه ای، هزینه های خطی، هزینه های اولیه، هزینه های استاندارد، هزینه های بار نیروی کار، هزینه های بار مواد، هزینه های استهلاک و امثال آن دسته بندی شده که هر کدام تعریف و کاربرد خاص خود را دارد.
روشهای برآورد هزینه- روشهای متعددی برای برآورد هزینه ارائه شده که برخی از آنها عبارتند از: ۱- برآورد میزگردی یا نظری ۲- روش برآورد سرانگشتی یا تجربی ۳- روش برآورد تفصیلی ۴- روش برآورد ارزش واحد وزن ۵- روش اقتصاد سنجی ۶- روش قیاسی یا بالا به پایین ۷- روش پایین به بالا ۸- روش مدل سازی یا پارامتریک
مراحل برآورد هزینه- متناسب با کاربرو و موضوع کار، گامهای مختلفی را برای برآورد قیمت تعریف کرده اند که اهم آنها عبارتند از: تعریف موضوع یا محصول نهایی(شامل: پروژه، کالا یا خدمات)، تشکیل تیم طراحی سیستم، تعریف و شناسایی واحدهای هزینه، تعیین محرک یا شاخصهای اندازه گیری و تعیین هزینه، جمع آوری اطلاعات صحیح و مناسب، گزینش و بکار گیری روش مناسب، محاسبه هزینه، طراحی سیستم، تجزیه و تحلیل و ارزیابی صحت برآورد و ارزیابی نتیجه نهایی
موضوعات مورد توجه در برآوردها- برآوردها متناسب با موضوع مورد نظر(کالا، خدمات، پروژه و …) در برگیرنده موارد مختلفی می شود که مهمترین آنها عبارتند از: نیروی انسانی، ماشین آلات، تجهیزات، تسهیلات شهری، مواد اولیه، ابزار و امکانات، ساختمان، خدمات، حمل ونقل، انبارداری و نگهداری، استهلاک، بیمه، استانداردها، مکان اجرا و بسیاری از دیگر موضوعات
عوامل موثر در برآورد قیمتها- تغییر قیمت در بازارهای داخلی و خارجی، تغییر قراردادها، نامشخص بودن جزئیات، تفسیر و تعریف نادرست از نتیجه و محصول نهایی، برآورد یا اطلاعات غلط و ناقص، عدم آشنایی با محل اجرای کار، زمانبندی نادرست، تفکیک نادرست بخشهای مختلف کار یا اجزای محصول، نادید انگاشتن تحولات و مخاطرات بین المللی و داخلی اعم از طبیعی یا غیر طبیعی، عدم توجه به نوسان قیمت ها و هزینه ها، استفاده از شیوه های نا درست برای محاسبه هزینه های بالاسری، ارزیابی نادرست از توانمندیهای واقعی مجری، عدم پیش بینی برخی ملزومات مورد نیاز و… مجموعه عواملی به شمار می روند که در برآورد قیمتها موثرند.
با توجه به توضیحات فوق، واژه برآورد قیمت نمی تواند بیانگر تمام ابعاد و جنبه های مختلف کار باشد، زیرا انجام درست آن مستلزم وجود توانمندیهای مختلف از جمله؛ برخورداری از دانش اقتصادی لازم، شناخت بازار کسب و کار، قدرت جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات و آمار اقتصاد داخلی یا حتی بین المللی و ارزیابی نتیجه یا محصول نهایی می باشد و به همین دلیل گروهی از صاحبظران این فعالیت را یک فن و هنر جدید معرفی می کنند، هنری که ترکیبی از تخصص های مختلف را در بر گرفته و لذا شایسته است پس از نام گذاری مناسب، در قالب یک رشته تحصیلی مجزا با گرایشهای مختلف تعریف و در ردیف سایر رشته های تخصصی دانشگاهی با گرایش های متفاوت در عرصه های مختلف (ترجیحا با استانداردهای کاملا بومی) یا با استفاده از منابع خارجی، در مراکز آموزش عالی ارائه شود.
بدیهی است که این رشته در مراکز مختلف دولتی بخصوص در بخشهای عمرانی و صنعتی کاربرد داشته و علاوه بر این، فارغ و التحصیلان آن می توانند با حمایت دولت و بخش خصوصی و از طـریق ایجاد موسسات حرفه ای در این زمینه، کسب وکار جدیدی را در سطح کشور راه اندازی نمایند.
احمد رضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت
۱۵/۶/۹۱
