یکی از مباحث مهمی که طی چند سال اخیر در مورد بسیج بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است، ضرورت توسعه فعالیتهای فرهنگی و بکارگیری بسیج در مأموریتهای غیر نظامی است .
بدیهی است پرداختن به مسائل غیر نظامی، بویژه مسائل فرهنگی در مقطع کنونی که نظام مقدس جمهوری اسلامی از هرسو مورد تهاجم فرهنگی قرار گرفته است، یک ضرورت حیاتی و اجتناب ناپذیر محسوب می گردد، اما طبیعی است که این رویکرد نباید به یک نگاه یکسویه و مقطع نگری نسبت به رسالت، اهداف، مأموریتها و وظایف بسیج که هر گروه از زاویه دید خود به آن نگاه می کنند، تبدیل گردد.
برای درک بهتر موضوع، ابتدا به طرح سه دیدگاه موجود در این زمینه می پردازیم .
گروهی بسیج را یک مجموعه کاملاً نظامی تعریف نموده و دسته ای نیز معتقدند که بسیج در هر برهه از زمان می تواند متناسب با نیاز کشور کاربردی کاملاً متفاوت داشته باشد، گروهی دیگر بر این باورند که بسیج مجموعه ای منعطف با رسالت دفاعی است، که قادر است در هر مقطع از زمان، متناسب با نیاز کشور به ایفای نقشهای متفاوت بپردازد با این تفاوت که اجرای این ماموریتها مانع از حفظ آمادگیهای دفاعی ارتش ۲۰ میلیونی نخواهد شد، بلکه گرایش نظامی فعالیتها کاهش یافته و با نیاز کشور هم راستا خواهد شد.
بررسی آیات و روایات، منویات ولایت و قوانین و مقررات نیز حاکی از آن است که ارتش اسلامی باید و می تواند کارکردهای مختلفی داشته باشد. همچنانکه در بسیاری از آیات قرآن مجید از جمله: آیه ۱۲۲ سوره توبه با اشاره به این موضوع آمده است که:
« چرا (هنگامیکه هنوز بسیج عمومی اعلام نشده) از هر طایفه جمعی برای جنگ و گروهی دیگر نزد رسول خدا (ص) برای آموختن علم مهیا نباشند» .
سراسر تاریخ اسلام، بخصوص در زمان حیات پیامبر اسلام (ص) و حضرت علی (ع) نیز، سرشار از این ویژگی ها بوده و به مواردی مانند؛ بسیج نیروهای مردمی برای ساختن مسجد، کمک به محرومین و مسنضعفین، فعالیتهای تبلیغی (اعزام مبلّغ)، کمک به کشاورزان، حفر چاه آب، ساختن راه (جهاد سازندگی) و … به کرات اشاره شده است.
این موضوع تا جائی اهمیت داشته که حضرت علی (ع) با ایجاد تشکیلاتی نظامی و در عین حال مردمی به نام شرطه الخمیس، مشارکت و حضور در عرصه های فرهنگی و اجتماعی و همکاری با حکومت اسلامی و همچنین حمایت از ولایت را بعنوان دو نقش اصلی از چهار نقش تعیین شده برای این تشکیلات قرار دادند و این نکته ای است که بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی نیز مورد توجه قرار داده و در مقاطع مختلف و به اشکال گوناگون به آن پرداخته اند، از جمله در یکی از سخنرانیهایشان نقش بسیج را اینچنین مطرح می کنند:
« ارتش۲۰ میلیونی (بسیج) فرمول دفاع همه جانبه از انقلاب است ».
از آنجا که انواع و اقسام مختلفی از دفاع وجود داشته و نقش دفاعی را می توان بر موضوعات مختلفی مانند؛ دفاع فرهنگی، دفاع نظامی و حتی دفاع سیاسی و اقتصادی نیز مترتب دانست، بنابراین می توان برای بسیج علاوه برنقش نظامی و امنیتی، نقشهای دیگری را نیز قائل شد، چرا که این موضوع همانگونه که اشاره شد به گونه هایی دیگر نیز درمجموعه بیانات حضرت امام (ره) به چشم می خورد، از جمله درصفحه ۱۹ جلد ۲۱ صحیفه نور از قول حضرت امام (ره ) نقل شده است که:
«درهنگام نبرد مجال پرداختن به همه جهات قوتها و ضعفها و طرحها و برنامه ها و درحقیقت استراتژی دفاع همه جانبه نبوده است ولی درشرایط عادی باید باسعه صدر و به دور از حب و بغضها به این مسائل پرداخت و ازهمه اندوخته ها و تجربه ها و طرحها استفاده نمودو….»
توجه برنقش چند جانبه بسیج از سوی حضرت امام (ره)بقدری مورد تأکید قرارگرفته که براساس نتایج بررسی بعمل آمده درمورد مجموعه سخنرانیهای ایشان، بیش از ۹۶/۴۶% از فرمایشات ایشان به اهداف دفاعی و امنیتی و ۲۲/۴۵% آن به اهداف تربیتی و اخلاقی اختصاص یافته است .
این رویکرد یعنی توجه به بعد غیر نظامی پس از پایان جنگ و درزمان رهبری حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی) بر حسب ضرورت و نیاز کشور ازعنایت بیشتری برخوردار شده است و ایشان نیز بارها به این موضوع پرداخته و برآن تأکید نموده اند، ازجمله دریکی از سخنرانیهایشان فرمودند:
«دردوران جنگ، بسیج مال جنگ است، دردوران پشتیبانی، مال پشتیبانی، در دوران علم مال تحصیل و تدریس و در دوران سازندگی، مال سازندگی است».
در سخنرانی دیگر، مهمترین وظیفه بسیج را اینگونه بیان می کنند:
«مهمترین وظیفه بسیج، ترویج فضائل اخلاقی و معنویت در میان نسل جوان است…».
و باز در جمع بسیجیان می فرمایند:
«بسیج یعنی آمادگی، بسیج یعنی احساس تکلیف در همه لحظات، بسیج یعنی حضور در همه میدانهایی که از انسان در آن میدان کاری می طلبند، فرقی هم بین زن و مرد نیست. »
بررسی سخنرانیهای ایشان از تاریخ ۱۵/۳/۶۸ تا ۲۰/۵/۷۹ نیز همانند حضرت امام خمینی (ره) بیانگر نگرش چند جانبه مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) به بسیج می باشد، به طوری که در یک نتیجه گیری کلی ۵/۵۵% از بیانات ایشان به اهداف فرهنگی و تربیتی و ۸/۳۸% به اهداف دفاعی و امنیتی، ۹/۳% به ضرورت گسترش فرهنگ بسیج در جهان اسلام و ۷/۱% به سازندگی و کمک به عمران و آبادانی کشور و سایر موضوعات اختصاص یافته است.
در بعد قانونی نیز می توان به تعریف بسیج در اساسنامه آن که هدف از تشکیل بسیج را نگهبانی از انقلاب و دستاوردهای آن و جهاد در راه خدا و گسترش قانون خدا در جهان و همچنین تقویت کامل بنیه ی دفاعی از طریق همکاری با سایر نیروهای مسلح پرداخته شده، اشاره نمود، زیرا در اینجا نیز می توان تعابیر و تفاسیر مختلفی برای واژه هایی مانند: گسترش قانون خدا در جهان و یا نگهبانی از انقلاب و دستاوردهای آن به کار برد.
به عنوان مثال؛ مقابله با ظلم و دفاع از مظلوم و گسترش عدالت محوری در تمام نقاط دنیا و برای هر دین و مذهب الهی را می توان از مصادیق قانون خدا دانست، که انشاالله از طریق الگوسازی فرهنگ و تفکر بسیجی در سطح جهان محقق خواهد شد.
علاوه بر موارد فوق، در قوانین مصوبه مجلس شورای اسلامی که در سالهای اخیر به تصویب رسیده نیز به سایر نقشها و کارکردهای بسیج از جمله نقش فرهنگی، بویژه در بسیج اقشار، بطور کاملاً شفاف و روشن پرداخته شده است .
همچنین در برخی از سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی که از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شده است، از جمله در بند ۷ و بند ۲۵ بطور مستقیم یا غیر مستقیم بشرح ذیل به نقش و جایگاه بسیج در توسعه فرهنگی و دفاعی و امنیتی کشور اشاره شده است .
بند هفت :
« سالم سازی فضای فرهنگی، رشد آگاهیها و فضائل اخلاقی و اهتمام به امر به معروف و نهی از منکر » که بخصوص بخش آخر آن، درحال حاضر بطور رسمی یکی از وظایف اصلی بسیج محسوب می شود..
بند بیست و پنج :
« توجه ویژه به حضور و سهم نیروهای مردمی در استقرار امنیت و دفاع از کشور و انقلاب با تقویت کمی و کیفی بسیج مستضعفین »که با توجه به رهنمود صریح حضرت امام (ره) این موضوع شامل دفاع همه جانبه در موضوعات مختلف می باشد.
در واقع مجموعه عوامل مذکور و عملکرد مطلوب بسیج در عرصه های مختلف سبب گردیده تا پیوسته از بسیج به عنوان یک مجموعه دفاعی با کارکردهای مختلف فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی و سیاسی نام برده شود، زیرا این سازمان مردمی در طول تاریخ انقلاب و همگام با حضور فعال در جنگ، موفق شد قابلیتهای متعدد خود را برای حضور در عرصه های مختلف امدادی، فرهنگی، اجتماعی، … به اثبات رسانده و با انجام مأموریتهای گوناگون و در عین حال متنوع، مفهوم جدیدی از نظامی بودن را ارائه نماید .
در هر حال مجموعه شرایط حاضر با استناد به رهنمودها و منویات ولایت، گویای این نکته است که وظیفه اصلی بسیج در این برهه از زمان، اجرای مأموریت های فرهنگی است و این موضوع در ماموریت های بسیج همواره مورد تأکید قرار گرفته است.
بدیهی است همانگونه که در ابتدا، توضیح داده شد، این رویکرد هرگز به معنای نفی ضرورت آمادگی دفاعی نیست، بلکه آمادگی دفاعی یک ضرورت همیشگی است، اما دراین مقطع، صبغه فرهنگی دراولویت قرار دارد و این موضوعی است که می توان با اتکاء به بیانات و رهنمودهای فرمانده معظم کل قوا که بخشی از آن پیوست می باشد، به آن دست یافت .
احمد رضا هدایتی
خرداد۱۳۸۳
