چنانچه با نگاهی موشکافانه ساختار ابنیه تاریخی اصفهان، بادگیرهای شهر یزد، هسته مرکزی و قدیمی شهر اراک، باغ فین در کاشان و یا حتی خانه های ماسوله و در مجموع، بافت بکر و قدیمی دیگر شهرهای کشور را مورد بررسی قرار دهیم، ملاحضه خواهیم کرد که معماران قدیم ایران با چه وسواسی تمام زوایا و جوانب احداث ساخت و سازهای شهری بویژه واحدهای مسکونی را مورد توجه قرار می دادند.
دوراندیشی و توجه دقیق به سمت قبله، آفتابگیر بودن، جهت باد، استفاده از ظرفیتهای طبیعی برای گرم یا خنک کردن ساختمانها، استفاده بهینه از محیط، محفوظ و محصور بودن محیط داخلی، آبنما (حوض) و فضای سبز، جریان داشتن نهر آب در تمام معابر و یا حتی بکار بردن شگردهایی در ساخت و ساز برای مقابله با تهاجم احتمالی دشمن و در عین حال توجه هنرمندانه به ظرافت های کار و سایر اصول معماری، همگی حکایت از عمق نگاه دقیق، همه جانبه و خالصانه معماران قدیم در ساخت و ساز ابنیه آن زمان دارد، اما اینک در مقایسه معماری قدیم با مهندسی جدید در خواهیم یافت که علی رغم شگفتی های معماری نوین و خلق سازه های کاملا مدرن و با عظمت مانند برج میلاد، گاهی نه تنها در فرایند احداث یک ساختمان، نکات مذکور به فراموشی سپرده می شود، بلکه در برخی موارد به هنگام تهیه نقشه شهرهای جدید، چگونگی تاُمین و یا محل احداث مهمترین و اصلی ترین زیرساختهای مورد نیاز شهر از جمله؛ شبکه های آب، برق، گاز، فاضلاب، مخابرات و یا مواردی مانند؛ مسجد، مدرسه، مرکز خرید، پارکینگ و راه های دسترسی و گاهی حتی ساده ترین اصول فنی نیز مورد غفلت قرار گرفته و یا متناسب با توسعه شهری صورت نمی گیرد.
گروهی از متخصصین و صاحبنظران این عرصه، مشکل اصلی در این زمینه را ناشی از پیچیدگی های مهندسی عصر حاضر می دانند، اما باید توجه داشته باشیم که اگرچه گسترش فناوری های نوین، پیچیدگی مهندسی جدید را دو چندان نموده اما اولا به موازات این تحولات، ابزار و امکانات جدید فنی و مهندسی، کارها را تا حد زیادی تسهیل نموده و ثانیا با پیدایش تخصص های متعدد در این بخش، مسئولیت ها نیز تقسیم و توزیع شده است.
بنابرین مهمترین سوال این است که علت این نابسامانی ها در بخش ساخت و ساز چیست؟
در پاسخ به این سوال باید علت را در عوامل مختلف جستجو کرد، اما در عین حال بدیهی است، وقتی برخی از مهندسین جویای نام و شهرت، بدون توجه به ارزش های اجتماعی، اصول اساسی و انتظارات واقعی از یک سازه شهری، تمام توان خود را معطوف طراحی های پیچیده، درهم برهم و ناکارآمد و نوآوری در شکل و نمای ظاهری ابنیه و ساختمان ها خلاصه می نمایند، نباید انتظار داشت که سایر نکات مورد توجه قرار گیرد و لذا دیگر مسائلی مانند؛ حذف نقاط پرت و استفاده بهینه از فضا، اشرافیت پنجره خانه ها بر یکدیگر، کم توجهی در بکار بردن عایق های مناسب برای جلوگیری از انتقال صدا در مجتمع های آپارتمانی، قرار گرفتن لوله هواکش فاضلاب در کنار کانال کولر، نصب دود کش موتورخانه شوفاژ بر فراز نورگیر بدون پوشش ساختمان، تعبیه سرویس بهداشتی در مکان های نامناسب و در معرض دید، یافتن راه چاره برای جلوگیری از آلودگی صوتی ناشی از صدای آب جاری در لوله های آب و شبکه فاضلاب ساختمان و سایر موارد مشابه، اهمیت خود را از دست خواهد داد.
مشکل این است که متاسفانه عواض این گونه نگاه، فقط به ساخت ابنیه مسکونی و اداری محدود نشده و ساخت دیگر سازه ها و تاسیسات شهری را هم مشمول خسارات خود ساخته است، در واقع مشاهده نواقصی مانند، اختلاف سطح غیر اصولی برخی پیاده روها با کف حیاط منازل و سطح خیابان ها، فرو رفتگی ها و شیب نامناسب برخی معابر که به هنگام بارندگی غرق در آب می شوند، ساخت نهرهای کم عمق و باریک در نقاط آبگیر و متقابلا احداث نهرهای عریض و عمیق در نقاط مرتفع برای جمع آوری آبهای سطحی یا عدم تطبیق ساختار سازه ها با شرایط جوی و محیطی و تخریب و استهلاک زود هنگام جداول، آسفالت خیابان ها، موزائیک فرش پیاده روها و ده ها مورد مشابه دیگر، بیانگر این حقیقت است که بخشی از کارآمدترین سرمایه های انسانی این مرز و بوم در انتخاب مسیر خود در این زمینه، دچار گمراهی و انحراف شده اند.
طبیعی است که در سایه این رویکرد غلط، نه تنها دیگر وجدان کار، معنای خود را از دست می دهد و کسی به نکات فنی و رفع نواقص پنهان و دور از چشم کارفرما نمی اندیشد، بلکه تمام تلاش خود را صرف آن خواهد ساخت تا کاستی های بنا را در زیر پوسته بزک شده ساختمان پنهان سازد و این گونه است که پس از مدتی نه چندان طولانی، استهلاک زود هنگام ساختمان از درون و برون آغاز و تعمیرات پی در پی بخش های مختلف سازه، کلید خورده و هزینه های غیر منطقی و پیش بینی نشده جدیدی به دولت و مردم تحمیل می گردد.
به این ترتیب به نظر می رسد حکایت شهر سازی ما در سال های اخیر، در بسیاری از موارد مشابه داستان کلاغی است که قصد داشت راه رفتن کبک را بیاموزد، در حالی که راه رفتن خود را نیز از یاد برد، چرا که به رغم تمام تلاش های صورت گرفته برای احیاء و بکارگیری اصول و ارزشهای ایرانی- اسلامی، هنوز در تطبیق با فناوری های نوین و ارائه الگوهای بومی و متناسب با نیاز روز جامعه در عرصه فعالیت های عمرانی، توفیق لازم و شایسته ایران اسلامی را کسب نکرده ایم.
همانگونه که قبلا اشاره شد، عـوامل مختلفی در بروز این نابسامانی ها نقش دارند که علاوه بر موارد فوق، می توان به ضعف در سیستم آموزش عالی، ضعف در تدوین و اجرای درست قوانین و مقررات، عدم هماهنگی و انسجام لازم و کافی بین متولیان امر، سهل انگاری دستگاه های مربوطه از جمله؛ وزارت راه و شهر سازی و سازمان نظام مهندسی کشور در اعطای مجوز فعالیت های مهندسی به افراد و فقدان نظارت نظام یافته، اصولی و هدفمند، به عنوان مهمترین مشکلات مربوط به این موضوع اشاره کرد.
در هر حال امید است، مسئولین محترم همچون سایر عرصه ها، رفع مشکلات این بخش را بیش از گذشته مورد توجه قرار داده و به زودی شاهد احیاء مجدد معماری ایرانی اسلامی به معنای واقعی آن باشیم.
در صورت تمایل می توانید برای مشاهده سایر مقالات حقیر در این زمینه از جمله مقاله«هویت فراموش شده در معماری ایرانی اسلامی»، به بخش مقالات فرهنگی هنری سایت مراجعه فرمایید.
احمد رضا هدایتی
کارشناس ارشد مدیریت
۲۶/۸/۹۱
