نقش متفاوت مهندسی رزمی در دوران دفاع مقدس

     بی‌شک پیروزی‌های دوران دفاع مقدس و بخش قابل توجهی از دستاوردهای انقلاب اسلامی در حوزه‌های گوناگون، مرهون قدرت ایمان و ایثار و فداکاری همه رزمندگان اسلام و حاصل خون شهدای گرانقدر در بخش‌ها و موضوعات مختلف است، اما به جرأت می‌توان مدعی شد که بخش مهندسی رزمی به خاطر ویژگی‌های منحصر بفردی که داشت، نقش متفاوت و متمایزی را در دوران دفاع مقدس ایفا نموده است.

برخی از مهمترین ویژگی‌های بخش مهندسی رزمی عبارتند از؛

     ۱، رشد سریع و جهشی؛ در ابتدای جنگ تحمیلی مهندسی رزمی در نیروهای مسلح به‌خصوص در سپاه فاقد یک ساختار مناسب و کارآمد برای حضور در صحنه نبرد بود، اما با شروع جنگ تحمیلی ضرورت پرداختن به این مقوله کاملاً ملموس و مشهود به نظر می‌رسید و لذا برخی از رده‌ها به شکل ابتکاری بخش مهندسی رزمی را تحت عناوین مختلف مانند؛ دسته و تیم و واحد مهندسی در یگان‌ها ایجاد و کار خود را با اموری مانند ساخت سنگرهای انفرادی و گروهی آغاز کردند، اما تدریجاً و با ورود به سایر عرصه‌ها، این ساختار تا جایی رشد کرد که به ایجاد گردان‌های مهندسی در تمامی یگان‌های رزمی و همچنین چندین تیپ و لشکر و قرارگاه مهندسی مستقل منجر شد.

     ۲، خوداتکایی در تأمین تجهیزات و ماشین‌آلات؛ بنا بر اظهارات برخی از پیشکسوتان مهندسی ارتش حمهوری اسلامی، در آغاز جنگ تحمیلی مجموعه مهندسی در ارتش شامل چند رده بسیار محدود با تجهیزات عمدتاٌ قدیمی و نسبتاً فرسوده بود که تقریباً از‌ نظر رزمی آمادگی لازم برای حضور در یک جنگ طولانی و حتی کوتاه مدت را نداشتند و لذا بسیاری از آنها در همان اوایل کار از رده خارج شدند.

     همان‌گونه که اشاره شد مجموعه نسبتاً جدیدالتأسیس سپاه نیز از بدو تشکیل فاقد ساختار مهندسی رزمی بود و آنچه با عنوان واحد مهندسی در برخی از رده‌ها وجود داشت، نه تنها ماشین‌آلات و تجهیزات حرفه‌ای در اختیار نداشت، بلکه تمام فعالیت‌های آن به اقدامات عمرانی غیررزمی اختصاص داشت.

     اما با شروع جنگ تحمیلی، ورود به عرصه مهندسی رزمی اجتناب ناپذیر می‌نمود و لذا در ابتدای کار با ورود مجموعه جهاد سازندگی به میدان نبرد و همکاری تنگاتنگ با سپاه، فعالیت‌ها در این زمینه شکل رسمی پیدا کرد و به‌تدریج بخش مهندسی در سپاه نیز با کمک دستگاه‌های مختلف دولتی به برخی از امکانات مجهز و آموزش‌های مهندسی رزمی نیز پایه‌ریزی و تدریجاً گسترش یافت.

     ماشین‌آلات و تجهیزات سبک و سنگین مهندسی در سپاه اگرچه در ابتدای کار بسیار محدود بود، اما با تلاش مسئولین ذیربط و با استفاده از غنائمی که از دشمن به دست آمد، مشکل تجهیز رده‌ها تا حدود زیادی برطرف شد و به این شکل تحول نسبتاً خوبی در این زمینه رخ داد و رده‌های متعدد مهندسی رزمی یکی پس از دیگری در سپاه شکل گرفت.

     ۳، تنوع موضوع کاری؛ از نظر تنوع کاری نیز مهندسی رزمی دارای یکی از متنوع‌ترین فعالیت‌ها بود که برخی از مهمترین آنها عبارتند از؛ احداث پادگان‌ها، اردوگاه‌ها، قرارگاه‌ها و مقرهای تاکتیکی موقت، احداث انواع استحکامات خاص مانند انواع سنگر و پناهگاه، آشیانه هواپیما و شناورهای دریایی، احداث انواع خاکریز، احداث انواع کانال، راه‌سازی در مناطق مختلف، احداث انواع اسکله نظامی، ایجاد میدان موانع در مقابل دشمن و انهدام و یا ایجاد شرایط عبور از میدان موانع دشمن، ایجاد معبر و پاکسازی میادین مین، ساخت اسکله نظامی، ساخت و احداث انواع پل، احداث آبراهه، ساخت انواع مرکز امدادی و درمانی در خط مقدم یا پشت جبهه، ساخت زاغه مهمات، ساخت تونل و حتی اقدام برای ساخت ماشین‌آلات و تجهیزات مهندسی رزمی که همه این موارد و دهها مورد دیگر، بعد از جنگ تحمیلی به زیربنایی برای ورود به سازندگی کشور تبدیل شدند.

     ۴، فعالیت در محیط‌های جغرافیایی کاملاً متفاوت؛ یکی از ویژگی‌های مهندسی رزمی این بود که می‌بایست با تجهیزات و امکانات محدود خود آماده اجرای مأموریت در محیط‌ها و شرایط اقلیمی و آب و هوایی مختلف (سرما و یخبندان و هوای بسیار گرم) از ارتفاعات سر به فلک کشیده در غرب کشور تا زمین‌های مسطح یا باتلاق و هور در جنوب و حتی دریا (برای ساخت اسکله برای نیروهای خودی و یا انهدام اسکله دشمن) و نیز رودخانه‌های بزرگ و کوچک را داشته باشد.

     ۵، دامنه و گستردگی حضور از لبه منطقه نبرد تا پشت خط؛ مهندسی رزمی نه‌تنها در پشت جبهه فعالیت داشت، بلکه در خطوط پدافندی دائما در حال تقویت و تحکیم مواضع دفاعی رزمندگان بود و مهمتر این که در هنگام عملیات نیز پا‌به‌پای رزمندگان اسلام و معمولاً به‌عنوان پیشقراول و جلوتر از سایر یگان‌های رزمی، مسئولیت ایجاد معبر برای عبور رزمندگان اسلام و یا احداث خاکریز برای دفاع در برابر دشمن در نزدیکترین نقطه به نیروهای خصم را برعهده داشت.

     ۶، اجرای مأموریت در اوج نبرد؛ اگرچه کار تخریب یکی از پرمخاطره‌ترین فعالیت‌های رزمی به‌شمار می‌رود و به قول دوستان تخریب‌چی در این عرصه «اولین اشتباه آخرین اشتباه خواهد بود» اما اگر عملیات باز کردن معبر لو نمی‌رفت، کار در سکوت و تقریباً بدون تبادل آتش انجام می‌شد، اما رانندگان لودر و بلدوزر در بسیاری از عملیات‌ها مجبور بودند در اوج نبرد و زیر آتش شدید و مستقیم دشمن و جلوتر از سایر رزمندگان و در حالی که کاملاً در تیررس دشمن قرار داشتند و جان پناهی هم نداشتند، برای محافظت از جان همرزمانشان خاکریز احداث نمایند و لذا با جرأت می‌توان مدعی شد که شهدای مهندسی در هر دو بخش تخریب و کار با لودر و بلدوزر، مظلوم‌ترین و در عین حال گمنام‌ترین شهدای جنگ تحمیلی به شمار می‌روند و این در حالی است که در اکثر موارد نتیجه کار آنها باعث توقف یا عقب‌نشینی دشمن و حفظ جان رزمندگان اسلام و در واقع موفقیت در عملیات می‌شد و در بسیاری از موارد اگر فداکاری آنها نبود، هم امکان شکست تشدید می‌شد و هم جان هزاران رزمنده در معرض خطر قرار می‌گرفت.

     ۷، فعالیت دائمی و مستمر؛ مأموریت‌های مهندسی تعطیلی نداشت و قبل و حین و بعد عملیات‌ها حتی زمانی که عملیاتی هم در حال اجرا نبود، مهندسی یا در حال آماده‌سازی مقدمات برای عملیات بعدی و یا در حال احداث و تکمیل زیرساخت‌های دفاعی در مناطق مختلف عملیاتی بود.

     ۸، متکی به خلاقیت و نوآوری؛ قطعاً بخش قابل‌توجهی از پیروزی‌های دوران دفاع مقدس مرهون خلاقیت‌ها و نوآوری‌هایی بود که در زمینه‌های مختلف صورت می‌گرفت. جنگ آب به‌خصوص در اوایل جنگ تحمیلی یکی از اقدامات خلاقانه‌ای بود که توانست با باتلاقی کردن زمین، دشمن را در بسیاری از مناطق متوقف و مانع از پیشروی آنها شود. اما خلاقیت‌ها و ابتکارات رزمندگان فقط به این موارد محدود نمی‌شود و و از چنان تنوع و گستردگی برخوردار است که کارشناسان نظامی جهان را متحیر ساخته است.

     ساخت انواع پل از جمله؛ احداث اولین پل لوله‌ای با روی هم قرار دادن ۵۰۰۰ لوله فولادی ۱۲ متری به قطر حدود ۲ متر در متلاطم‌ترین رودخانه کشور با عرض حدود ۹۰۰ متر و عمق حدود ۱۶ متر یعنی اروندرود، ساخت و نصب طولانی‌ترین پل شناور نظامی جهان معروف به پل خیبری به  طول ۱۴ کیلومتر، ساخت پل متحرک خضری شامل یک شناور موتوری کوچک متصل به سیم بکسل با قابلیت جابجایی نیرو و انواع ماشین‌آلات سبک و سنگین، ساخت بزرگترین بیمارستان‌های صحرایی زیرزمینی مانند بیمارستان فاو و بیمارستان امامرضا (ع)، ساخت نی‌کوب و نی‌بر، ساخت لودر و بلدوزر کوتاه، ساخت اولین موشک شناور برای انهدام دژ دشمن در هور و حتی ساخت اولین بالن نظامی، اولین پهپاد و اولین هواپیما تنها چند نمونه از صدها دستاوردی است که رزمندگان بخش مهندسی (اعم از سپاه و جهاد و سایر نیروهای مسلح) با کمک صنایع مختلف کشور موفق به تولید و یا ساخت و اجرای آنها شده‌اند.

     ۹، پایه‌گذار و زیربنای پیشرفت و بالندگی مهندسی در کشور؛ همان‌گونه که اشاره شد، بسیاری از مأموریت‌های بخش مهندسی حاصل خلاقیت‌ها و نوآوری‌های نیروهای عمدتاً تحصیلکرده و متخصص و نخبه‌ای بود که در این بخش فعالیت داشتند و لذا از مهندسی رزمی باید به‌‌عنوان زمینه‌ساز کشف، رشد و شکوفایی استعدادهای نسل جوان نام برد، چرا که با کار خود توانست ضمن ارتقاء توانمندی نیروهای متخصص خود و تربیت افراد کارآزموده و مجرب، راهبرد «ما می توانیم» و کارآمدی روحیه انقلابی و عملکرد جهادی را اثبات و قدرت ریسک پذیری و اعتماد به نفس را در کشور افزایش دهد.

    ۱۰، مردم پایه بودن؛ بخش مهندسی رزمی نیز همانند بسیاری از دیگر بخش‌های دفاعی دوران دفاع مقدس، با کمک مردم و به‌خصوص با کمک بخش‌های مختلف صنعتی کشور شکل گرفته بود، بدان معنا که نیروهای فنی و تخصصی موردنیاز آن از بین نیروهای بسیجی داوطلب و ماشین‌آلات و تجهیزات آن با کمک دستگاه‌های مختلف عمدتاً دولتی و ساخت تجهیزات و امکانات موردنیاز آن با کمک صنایع هر دو بخش خصوصی و دولتی انجام می‌شد و لذا استفاده بهینه از منابع موجود و حداکثر استفاده از حداقل امکانات همواره  جزء اصول لاینفک کار در مهندسی رزمی به‌شمار می‌رفت.

     ۱۱، مهندسی یکی از عناصر اصلی سازمان رزم؛ همان‌گونه که اشاره شد، با توجه به کمبود تسلیحات و تجهیزات دفاعی ایران در قیاس با ماشین جنگی عراق، بخش مهندسی رزمی مسئولیت جبران بخش عمده کمبودها در سایر بخش‌ها را برعهده داشت و لذا این بخش از چنان اهمیتی برخوردار بود که بدون حضور مهندسی تقریبا امکان اجرا و موفقیت در انجام هیچ عملیاتی امکان‌پذیر نبود.

     ۱۲، ایفای نقش ایجاد توازن قوا؛ از آنجا که جنگ تحمیلی با تحریک صدام توسط غربی‌ها و به‌خصوص آمریکایی‌ها صورت گرفت، لذا بیش از ۸۰ کشور در ابعاد و زمینه‌های مختلف مانند؛ تأمین تجهیزات و تسلیحات، تأمین مالی (عمدتاً توسط کشورهای عربی)، مشاوره نظامی، ارائه اطلاعات ماهواره‌ای و سایر موارد از عراق حمایت می‌کردند، در حالی که جمهوری اسلامی ایران فقط از حمایت‌های بسیار محدود ۳ یا ۴ کشور برخوردار بود.

     این مسئله سبب شده بود تا نیروهای دفاعی ایران در مقابل یک ارتش تا بُن‌دندان مسلح و مجهز قرار بگیرند و طبیعی است که در چنین شرایطی در کنار قدرت ایمان و توکل به خدا، بخش قابل‌توجهی از مأموریت ایجاد موازنه قوا (با انجام کارهای عمدتاً خلاقانه و نوآورانه) برای جبران کاستی‌های تسلیحاتی و تجهیزاتی، بر عهده مهندسی رزمی قرار داشت که از این مأموریت باید به‌عنوان یکی از مهمترین وجوه تمایز مهندسی رزمی با دیگر یگان‌ها در دوران دفاع مقدس نام برد.

     کلام آخر این‌که؛ با توجه دستیابی بشر به فناوریهای نوین رزمی و دفاعی در عصر حاضر، موفقیت مهندسی در جنگ‌های احنمالی آینده مستلزم به‌روز شدن امکانات و به‌خصوص به‌روزرسانی وگسترش آموزش‌های مهندسی رزمی در سطوح مختلف به‌ویژه در سطح نیروهای مسلح است.

احمدرضا هدایتی

کارشناس ارشد مدیریت

۱/۷/۱۴۰۲

نشانی الکترونیکی: ARH110@yahoo.com  نشانی سایت: rahtooshe.com